Νέο μουσείο σύγχρονης τέχνης του ιδρύματος Β. & Ε. Γουλανδρή

Η αρχιτεκτονική μελέτη εκφράζει τη συστηματική προσπάθεια αποκατάστασης και ανάδειξης του υφιστάμενου διατηρητέου κελύφους, το οποίο χαρακτηρίζεται από ιστορικά μορφολογικά στοιχεία νεοκλασικού ύφους, με την ταυτόχρονη επεξεργασία μιας σύγχρονης προσθήκης. Κύριο στόχο αποτέλεσε η ανάπτυξη ενός ενιαίου λειτουργικού προγράμματος, με ιδιαίτερες απαιτήσεις και περιεχόμενο, το οποίο αρθρώνεται σε επτά ορόφους ανωδομής και πέντε υπόγεια, συνολικής επιφάνειας 7.250 m².
Το νέο μουσείο χωροθετείται σε γωνιακό οικόπεδο μέσα στο πυκνά δομημένο αστικό τοπίο και κοντά στο ιστορικό κέντρο της πρωτεύουσας, στο Παγκράτι. Λόγω της άμεσης γειτνίασής του με το ναό του Αγ. Σπυρίδωνα, το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή ανέλαβε την ανάπλαση της κλιμακωτής πλατείας και του βαθμιδωτού πεζόδρομου, στο πλαίσιο σχετικής δωρεάς προς το Δήμο Αθηναίων. Μ' αυτόν τον τρόπο, διαμορφώθηκε μία νέα μικρή πλατεία, μπροστά από την είσοδο του μουσείου, ενώ η πλατεία της εκκλησίας αναμορφώθηκε, με απομείωση της έντονης κλίσης της. Η κλιμάκωση πραγματοποιήθηκε με οξειδωμένη λαμαρίνα, ικανού πάχους για τη συγκράτηση των πρανών.
Με την παρουσία του και το μοναδικό περιεχόμενό του, το μουσείο επιδιώκει να αποτελέσει πόλο έλξης διεθνούς σημασίας και ακτινοβολίας. Πριν από το σχεδιασμό της τελικής εικόνας, όπως είναι σήμερα διαμορφωμένη, χρειάστηκε πολύχρονη προσπάθεια, μέχρι να δοθεί η σύμφωνη γνώμη του Υπουργείου Πολιτισμού, ως προς τα ζητήματα ταυτότητας και φυσιογνωμίας της νέας πτέρυγας.
Η συνολική επιφάνεια των εκθεσιακών χώρων ανέρχεται σε 1.600 m². Από τον πρώτο έως τον τέταρτο όροφο αναπτύσσονται οι αίθουσες των μόνιμων εκθέσεων, ενώ στο α’ υπόγειο οργανώνεται ο χώρος των περιοδικών εκθέσεων. Δεδομένου ότι το διατηρητέο κτίσμα καθόρισε το μεικτό ύψος των ορόφων, προέκυψε ένα ελεύθερο ύψος λίγο κάτω από τα 3 m, για τους εκθεσιακούς χώρους στον α’ και στο β’ όροφο, όπου φιλοξενείται η συλλογή έργων των ξένων καλλιτεχνών. Στους ορόφους γ’ και δ’, οι οποίοι διατίθενται για τα έργα της ελληνικής συλλογής, το ύψος του χώρου είναι μεγαλύτερο (3,30 m στο κέντρο και 3,80 m στην περίμετρο). Συγκεκριμένα, στον δ’ όροφο σχεδιάστηκε χώρος διώροφου ύψους, προκειμένου να φιλοξενήσει εκθέματα μεγάλα σε διαστάσεις. Στο ίδιο πλαίσιο, διαμορφώθηκε ένα ευμέγεθες άνοιγμα από το κλιμακοστάσιο, με στόχο τη δυνατότητα διεύρυνσης της θέασης των έργων. Ως προς το λειτουργικό πρόγραμμα, ο εκθεσιακός και ο παιδευτικός χαρακτήρας, που προϋποθέτει η οργάνωση και το πνεύμα ενός σύγχρονου μουσείου, συνδυάζονται μέσα από διάφορους χώρους, όπως της βιβλιοθήκης, της αίθουσας διαλέξεως, της αίθουσας προβολών και του παιδικού εργαστηρίου. Το καφέ - εστιατόριο τοποθετείται κοντά στην είσοδο, με πρόσβαση στην υπαίθρια προστατευμένη αυλή, στη στάθμη του ημιωρόφου. Οι χώροι αναπτύσσονται λειτουργικά γύρω από ένα κεντρικό κλιμακοστάσιο, στο οποίο εισάγεται διάχυτος φυσικός φωτισμός μέσω των γυάλινων ανελκυστήρων. Από το γ’ όροφο και άνω οι χώροι οργανώνονται σε δύο άξονες, οι οποίοι συγκλίνουν στο σημείο του κατακόρυφου πυρήνα κυκλοφορίας, αναδεικνύοντάς τον ως δεσπόζον σημείο αναφοράς. Στην τελευταία στάθμη με τα γραφεία διοίκησης, δημιουργείται βαθιά περιμετρική κόγχη ως επίστεψη του κτιρίου.
Στη νέα πτέρυγα, κύριο στόχο του σχεδιασμού των όψεων αποτέλεσε η οπτική αφαίρεση, συγκριτικά με το αρκετά επιβαρυμένο αισθητικά γύρω περιβάλλον. Ο σχεδιασμός "αντιμετωπίζει" το μεγάλο ύψος της επέκτασης, με τον τονισμό των οριζόντιων χαράξεων, αντιστικτικά ως προς τους κατακόρυφους άξονες οργάνωσης των όψεων του νεοκλασικού κτιρίου. Ογκοπλαστικά, προβάλλεται το τριώροφο διατηρητέο κτίσμα, με νέα βάση που επενδύθηκε με πλάκες πωρόλιθου, όμοιες με εκείνων της σύγχρονης επέκτασης. Η νέα προσθήκη, οπισθοχωρεί, δημιουργώντας ένα διακριτό όγκο σε εσοχή, με σύγχρονο μορφολογικό λεξιλόγιο. Η επένδυση του νέου κελύφους πραγματοποιείται με αναρτημένες πλάκες ωχρού πωρόλιθου Έδεσσας, με οριζόντιο κάνναβο, τοποθετημένες εναλλάξ σε δύο ζώνες, διαφορετικού ύψους και επεξεργασίας της επιφάνειας. Οι φαρδιές ζώνες διαμορφώνονται από πλάκες διαστάσεων 106 x 225 (cm). Το μέγεθός τους συμβάλλει ως προς τη λιτή έκφραση και την ένταξη στο διατηρητέο κέλυφος, προβάλλοντας το δημόσιο χαρακτήρα του κτιρίου. Οι πλάκες έχουν πάχος 3 cm και ενισχύονται από την πίσω πλευρά με υαλόπλεγμα και ρητίνη, ενώ είναι εμποτισμένες με υλικό αδιαβροχοποίησης. Λόγω του μεγάλου μεγέθους των πλακών, επιλέχθηκε σύστημα ανάρτησης με οδηγούς αλουμινίου, οι οποίοι υποστηρίζουν και συγκρατούν περιμετρικά τις πλάκες. Το σύστημα αποτελείται από τους κύριους ορθοστάτες, οι οποίοι στερεώνονται με κατάλληλα στηρίγματα στο φέροντα οργανισμό του κτιρίου και στα μεταλλικά δικτυώματα του κελύφους, που σχεδιάστηκαν ειδικά για την παραλαβή των φορτίων της ορθομαρμάρωσης. Κατόπιν τοποθετείται ο δευτερεύων σκελετός από οριζόντιες τραβέρσες αλουμινίου, επάνω στις οποίες τοποθετούνται οι πλάκες. Τέλος, επάνω στις τραβέρσες προσαρμόζονται κατακόρυφα προφίλ για την πλευρική στήριξη των πλακών.
Η τελική επιφάνεια των πλακών έχει διαφορετική επεξεργασία, ανάλογα με τη θέση τους στην όψη. Οι φαρδιές πλάκες είναι στοκαρισμένες και γυαλισμένες με ματ τελείωμα, ενώ οι στενές πλάκες, ύψους 40 cm, αφήνονται αστοκάριστες και αγυάλιστες. Ως αρχιτεκτονικές χαράξεις, οι στενές πλάκες συνδυάζονται με συνεχείς γραμμικές εσοχές με φεγγίτες, οι οποίοι εισάγουν το φυσικό φως στους εκθεσιακούς χώρους.
Στην απόληξη του κτιρίου τοποθετήθηκε ηχοπέτασμα από διάτρητη λαμαρίνα για τις κλιματιστικές μονάδες και τις εγκαταστάσεις του δώματος, ενώ στις πίσω πλευρές εφαρμόστηκε σύστημα εξωτερικής θερμομόνωσης, με γραμμικές εσοχές από χαλύβδινα στοιχεία UPN. Οι ιδιαιτερότητες ως προς την υλοποίηση του έργου σχετίζονται αρχικά με τη θέση του γωνιακού κτιρίου. Από τη μία πλευρά τα στενά πεζοδρόμια της οδού Ερατοσθένους και η γραμμή του τρόλεϊ και από την άλλη πλευρά ο κλιμακωτός πεζόδρομος επέτρεψαν ελάχιστο εργοταξιακό χώρο. Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με το μεγάλο βάθος εκσκαφής από 20 έως 27 m και την απαίτηση του Υπ.Πο. για τη διατήρηση του τοίχου προς τον ακάλυπτο χώρο, δημιούργησε σημαντικές δυσκολίες στην αντιστήριξη και στην εκσκαφή.
Όσον αφορά στους εσωτερικούς χώρους, επιλέχθηκε το γκρι μάρμαρο Αγρινίου για το φουαγιέ της εισόδου και του αμφιθεάτρου αλλά και για το κεντρικό κλιμακοστάσιο, ενώ στις μόνιμες εκθέσεις τοποθετήθηκαν ξύλινα δάπεδα από αμερικανική δρυ.
Το αμφιθέατρο των 190 θέσεων διαθέτει σκούρο βινυλικό δάπεδο και επενδύσεις με εναλλασσόμενα ξύλινα πηχάκια, τα οποία τοποθετήθηκαν χαμηλά, ακολουθώντας την κλίση του αμφιθεάτρου. Η οροφή διαμορφώνεται με μια λευκή κυματιστή ζώνη, που δια-τρέχει το χώρο περιμετρικά, σε μια προεξοχή με κρυφό φωτισμό.
Κρυφοί φωτισμοί χαρακτηρίζουν και το κεντρικό κλιμακοστάσιο, στο οποίο το μεταβαλλόμενο πλάτος στηθαίου δίνει την εντύπωση μιας συνεχόμενης λευκής ταινίας, από το τρίτο υπόγειο έως τον πέμπτο όροφο, και διαμορφώνει το διευρυμένο φανάρι της σκάλας, στην απόληξη της οποίας τοποθετήθηκε ο μεγάλος φεγγίτης - κουπόλα.
Ειδικές κατασκευές σχεδιάστηκαν και για τα σταθερά έπιπλα του χώρου υποδοχής, την καφετέρια, το παιδικό εργαστήρι και τη βιβλιοθήκη. Τέλος, ο βασικός τοίχος έναντι του ανεμοφράκτη εισόδου επενδύθηκε με μαύρο γρανίτη, όπως και όλες οι πορτοσιές των θυρών από το γ’ υπόγειο έως τον πέμπτο όροφο. Ειδική κατασκευή στις αίθουσες των μόνιμων εκθέσεων αποτελούν οι χωνευτές συρόμενες πόρτες πυρασφάλειας με θυρίδα διαφυγής, οι οποίες την ώρα λειτουργίας του μουσείου παραμένουν "αόρατα" κρυμμένες εντός της τοιχοποιίας, επιτρέποντας την ανεμπόδιστη κυκλοφορία του κοινού.