Ανάπλαση περιοχής σταθμού ΟΣΕ Κοζάνης. Α’ Βραβειο

Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός ιδεών

Γενικές αρχές σχεδιασμού
Η περιοχή του σιδηροδρομικού σταθμού της Κοζάνης αποτέλεσε για χρόνια μια ανενεργή αστική νησίδα, ένα απροσδιόριστο κενό τοπίο στο σώμα της πόλης. Αποτελεί έναν ελκυστικό τόπο όπου η παρουσία της φύσης και η ένταση της γραμμικότητας των σιδηροδρομικών γραμμών διαμορφώνουν την ενδιαφέρουσα ατμόσφαιρά του. Παρά την ελκυστική ατμόσφαιρα του τόπου, η περιοχή λειτουργεί αποδιαρθρωτικά για την πόλη σε επίπεδο χωρικό / αστικό αλλά και κοινωνικό, οικονομικό και περιβαλλοντικό.
Στόχος της πρότασης είναι η δημιουργία ενός σύγχρονου δημόσιου τόπου που αρθρώνει πολλαπλές και σημαντικές λειτουργίες της πόλης σε ένα δυναμικό νέο αστικό σύνολο, ικανού να συμβάλει στην οικονομική και λειτουργική επανενεργοποίηση του ευρύτερου περιβάλλοντος και ολόκληρης της πόλης. Η σύνθεση των επιμέρους λειτουργικών ενοτήτων – νησίδων, οι στρατηγικές αρχές και η υλικότητα του σχεδιασμού στοχεύουν να αναδείξουν το νέο περιβάλλον σε έναν τόπο προορισμού για όλη την πόλη αλλά και έναν υπερτοπικό πόλο έλξης υψηλής αισθητικής και ποιότητας.
Η πρόταση στοχεύει να υποστηρίξει σχεδιαστικά το όραμα που ο Δήμος Κοζάνης ξεδιπλώνει μέσω του Επιχειρηματικού Στρατηγικού Σχεδίου Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης,  ενσωματώνοντας εργαλεία και πρακτικές που μπορούν συμβάλλουν στην ολοκληρωμένη αναζωογόνηση της ευρύτερης περιοχής. Έτσι, στην πρόταση σχεδιασμού εντάσσονται:

1. Βιώσιμος περιβαλλοντικός σχεδιασμός με σεβασμό στον τόπο, το τοπίο και τη φύση
2. Ανάδειξη και προβολή των χαρακτηριστικών του τόπου και ένταξή τους στον σχεδιασμό για την προώθηση μιας αναγνωρίσιμης ταυτότητας
3. Συστήματα σχεδιασμού των επιμέρους αστικών νησίδων με στόχο την ευελιξία προσαρμογής των χρήσεων και λειτουργιών τους στη ρευστή κοινωνική και  οικονομική πραγματικότητα που θα εξασφαλίζει τη βιωσιμότητα του προγράμματος
4. Ενδυνάμωση και ενεργοποίηση της συμμετοχής των πολιτών στο πρόγραμμα ανάπλασης μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες στο σχεδιασμό, υλοποίηση και διαχείριση μέρους του προγράμματος.

Γραμμικότητα και συστήματα – νησίδες λειτουργιών
Η διαθεσιμότητα μιας ενιαίας αστικής γης αποτελεί σημαντική ευκαιρία για την πόλη της Κοζάνης να προχωρήσει σε μια ολοκληρωμένη αστική ανάπλαση με έμφαση σε καινοτόμα σχεδιαστικά εργαλεία που θα στηρίξουν το συνολικό όραμα του Δήμου για Βιώσιμη Αστική Ανάπτυξη.
Στο πλαίσιο αυτό, ο σχεδιασμός επιχειρεί να εντάξει εργαλεία και να διευκολύνει σύγχρονες πρακτικές που μπορούν να συμβάλλουν στην κοινωνική και οικονομική αναζωογόνηση της ευρύτερης περιοχής και της πόλης. Το συνολικό σχεδιαστικό λεξιλόγιο του σχεδίου γενικής διάταξης συνοψίζεται στα παρακάτω:
- Γραμμικότητα και συστήματα - νησίδες λειτουργιών και χρήσεων
- Διαδρομές και διελεύσεις 
- Αρθρώσεις - πλατείες και κόμβοι
Το σχέδιο γενικής διάταξης οργανώνεται με έμφαση στην γραμμικότητα η οποία αναδεικνύεται ως βασικό χαρακτηριστικό του τόπου λόγω των υφιστάμενων ανενεργών σιδηροδρομικών γραμμών. Οι υφιστάμενες σιδηροδρομικές γραμμές εντάσσονται στο γενικό σχέδιο, «απορροφούνται» μέσα στις διαδρομές και τις νησίδες λειτουργιών, οργανώνουν τους χώρους πρασίνου και τον αστικό εξοπλισμό. Η γραμμικότητα γίνεται το σχεδιαστικό εργαλείο της μνήμης του τόπου).
Τα συστήματα - νησίδες λειτουργιών και χρήσεων αρθρώνονται πάνω στις γραμμικές χαράξεις οργανώνοντας τις επιμέρους αστικές ενότητες του χώρου. Χρησιμοποιούμε εδώ την έννοια «νησίδες – συστήματα» καθώς η πρόταση επιχειρεί να εντάξει στο master plan σύγχρονα εργαλεία και πρακτικές που συμβάλλουν στη βιωσιμότητα του προγράμματος.

Διαδρομές και διελεύσεις πεζών και ποδηλάτων
Η προέκταση της οδού Αριστοτέλους, η οποία προγραμματίζεται να πεζοδρομηθεί, συναντά το πάρκο του σταθμού στο σημείο όπου και σήμερα πραγματοποιείται η διέλευση των πολιτών από την μία πλευρά της πόλης προς την άλλη μέσω της περιοχής του σταθμού. Στην θέση αυτή προτείνεται να οργανωθεί μια «πύλη» εισόδου στο πάρκο του σταθμού. Ο επισκέπτης έχει να διαλέξει την ισόγεια ή την υπέργεια διέλευση των γραμμών. Η ισόγεια διέλευση μέσω των γραμμών επισημαίνεται και διευκολύνεται μέσω ξύλινης επίστρωσης (Bangkirai) και δύο στεγασμένων πυλών οι οποίες σηματοδοτούν την πορεία. Όταν θα αρχίσει να λειτουργεί η σιδηροδρομική σύνδεση, η επίγεια  πορεία θα προστατεύεται μέσω ενός προστατευτικού πετάσματος, το οποίο θα ανοιγοκλείνει ανάλογα με τα προγραμματισμένα δρομολόγια του τραίνου, εξασφαλίζοντας την πλήρη ασφάλεια.
Η υπέργεια διέλευση είναι φυσικά μακρύτερη αλλά παρέχει μια πανοραμική θέαση όλου του πάρκου, γίνεται τόπος περιπάτου, παιγνιδιού και απόλαυσης της φυτεμένης έκτασης. Ξεκινάει με μία ράμπα η οποία οδηγεί στο παλιό σιλό τροφοδοσίας όπου εκεί προτείνεται η δημιουργία μιας στάσης, μικρό καφέ, το οποίο αναμένεται να γίνει τόπος συνάντησης με καταπληκτική θέα. Η πορεία συνεχίζεται μέσω μιας γέφυρας η οποία καταλήγει σε έναν πύργο-ανελκυστήρα, γύρω από τον οποίο οργανώνεται ένας εξώστης-καθιστικό-παρατηρητήριο. Η κάθοδος από τον εξώστη μπορεί να πραγματοποιηθεί είτε μέσω του ανελκυστήρα (ΑΜΕΑ) είτε μέσω μιας καθοδικής διαδρομής η οποία με μία στάση σε ένα στεγασμένο εξώστη, καταλήγει στη περιοχή των πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Η υπέργεια αυτή διαδρομή προσβάσιμη από πεζούς και ποδηλάτες αναμένεται να γίνει δημοφιλής προορισμός βόλτας χάρη στις πολύ ευχάριστες θέες που θα προσφέρει ιδιαίτερα κατά τη δύση του ήλιου. 

Αστικό βιοκλιματικό πάρκο
Το πάρκο οργανώνεται ως ένα σύνθετο σύστημα πολλαπλών χώρων με διαφοροποιημένες ποιότητες: χώροι αστικού πρασίνου, βοτανικοί κήποι, χώροι στάσης, πλατώματα και πλατείες, θεματικές υποπεριοχές (νερό), αστικές καλλιέργειες, διαδρομές, χώροι υψηλού πρασίνου κ.λπ. 
Οι αστικές καλλιέργειες αναπτύσσονται απέναντι από την δημοτική αγορά οργανώνοντας μια εδαφική περιοχή η οποία κατατμείται προκειμένου να αποδοθεί σε συλλογικότητες πολιτών για καλλιέργεια οπωροκηπευτικών. Από την αρχική της διαμόρφωση – σχεδιασμό έως την υλοποίηση – διαχείριση, η περιοχή αυτή έχει τα χαρακτηριστικά ενός ανοιχτού, προς διαμόρφωση, σχεδίου (open master plan) εντάσσοντας στο πρόγραμμα πρακτικές συλλογικής συμμετοχικότητας (participatory planning). 
Οι βοτανικοί κήποι διαμορφώνονται με τοπικά αρωματικά φυτά (κρόκος Κοζάνης, λεβάντα, ρίγανη, κλπ) και μπορούν να αποτελέσουν εκπαιδευτικούς τόπους ή τόπους προβολής των τοπικών αρωματικών φυτών. Η ανάπτυξη και διαχείρισή τους μπορεί να είναι είτε στην ευθύνη του Δήμου και των αντίστοιχων υπηρεσιών του, είτε να αποδοθούν επίσης σε συλλογικότητες, φορείς ή συνεταιρισμούς.
Στο πάρκο φυτεύονται συνολικά 800 νέα δέντρα (πεύκα, κουκουναριές, έλατα, φλαμουριές, ιτιές, ακακίες και λεύκες, οπωροφόρα – μηλιές, αμυγδαλιές, ροδακινιές και αχλαδιές κ.ά). Επίσης αναβαθμίζεται και συντηρείται το υφιστάμενο πράσινο.
Ο συνολικός σχεδιασμός του πάρκου παίρνει υπόψη του τα τοπικά γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά προκειμένου να δημιουργήσει ένα βιώσιμο και μη δαπανηρό, στη συντήρησή του πάρκο, χρησιμοποιεί μεθόδους επαναχρησιμοποίησης των τοπικών φυσικών πόρων για τη λειτουργία του και για τη δημιουργία συνθηκών άνεσης για τους χρήστες και επισκέπτες του.

Δημοτική Αγορά
Η Δημοτική Αγορά χωροθετείται στην υποδεικνυόμενη θέση, είναι δυναμικότητας 350 θέσεων και εξασφαλίζεται η δυνατότητα να διατεθούν περί τα 1000 τ.μ. για μόνιμες κτιριακές και υποστηρικτικές εγκαταστάσεις (χώροι διοίκησης και μικρών γραφείων, επιχειρήσεων εστίασης-αναψυχής, χώροι υγιεινής κ.λπ.) σε ισόγειες ή διώροφες κατασκευές.
Βασική αρχή για την οργάνωση των χώρων της αγοράς είναι η συνύπαρξη του πάρκου με τις κατασκευές. Η αλληλοδιείσδυση δηλαδή των χώρων πρασίνου (κυρίως δένδρων) με τους χώρους της αγοράς. Αυτό επιτυγχάνεται με την διαδοχική διάταξη δένδρων και στεγάστρων κατά τον άξονα βορρά-νότου η οποία εξασφαλίζει τόσο τον σκιασμό και δροσισμό των διαδρομών των επισκεπτών όσο και την προστασία των θέσεων των εκθετών και των προϊόντων τους. Στην διεύθυνση ανατολή-δύση και σε ορισμένες θέσεις προτείνεται η οργάνωση ενός επιπέδου σε όροφο στον οποίο προβλέπεται η δυνατότητα διάθεσης χώρων για εμπόριο, αναψυχή, πολιτισμό και διοίκηση. Σε συγκεκριμένες θέσεις προβλέπονται πυρήνες κατακόρυφης επικοινωνίας μεταξύ των  ισογείων  και των χώρων του  ορόφου με κλιμακοστάσια, ανελκυστήρες και χώρους υγιεινής, προσβάσιμους και από άτομα με ειδικές ανάγκες. Ο κάναβος των υποστυλωμάτων επιτρέπει την οργάνωση θέσεων 5Χ5 μ. στις οποίες μπορεί να σταθμεύσει και το αντίστοιχο όχημα τροφοδοσίας καθώς επίσης και θέσεις 3Χ5 μ. για τις οποίες δεν προβλέπεται η ένταξη οχήματος.
Σε σχετικό διάγραμμα παρουσιάζεται η διάταξη των θέσεων 5Χ5, η διάταξη των  3Χ5 στο ισόγειο, η διάταξη των χώρων εστίασης, αναψυχής, καταστημάτων 3Χ5 καθώς και οι χώροι διοίκησης. Διακρίνονται επίσης και οι θέσεις των πυρήνων κατακόρυφης επικοινωνίας.
Ο χώρος στάθμευσης των επισκεπτών της αγοράς οργανώνεται ανάλογα ώστε η αίσθηση και η οργάνωση του πάρκου να συνεχίζεται εξασφαλίζοντας σκιασμό και δροσισμό. Κατά τις ώρες και μέρες που δεν θα λειτουργεί η Δημοτική αγορά, οι ημιϋπαίθριοι χώροι θα χρησιμοποιούνται ως χώροι ανάπαυσης, αναψυχής καθώς και ποικίλων πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Αντίστοιχα στους χώρους του ορόφου προβλέπονται μονιμότερες λειτουργίες εμπορίου, εστίασης, αναψυχής και διοίκησης. Έτσι κατά τις ώρες μη λειτουργίας της αγοράς προβλέπεται ότι η ανθρώπινη παρουσία θα είναι ενεργή.
Οι κεκλιμένες επιφάνειες των στεγάστρων των ισογείων αποτελούνται από ανοιγοκλεινόμενες περσίδες, παρέχοντας την δυνατότητα αερισμού και ηλιασμού όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν. Επίσης προβλέπεται η δυνατότητα συλλογής των ομβρίων μέσω των στεγάστρων και η διοχέτευσή τους στον μεγάλο αποθετήρα της τεχνητής λίμνης  (χωρητικότητας περίπου 1500 κυβικών μέτρων) καθώς και στο σύστημα άρδευσης των φυτεμένων περιοχών.
Στις κεκλιμένες επιφάνειες των στεγάστρων του ορόφου προσανατολισμένα νότια προτείνεται η τοποθέτηση φωτοβολταϊκών επιφανειών τα οποία θα εξασφαλίζουν την ενέργεια για τον φωτισμό του πάρκου. Στην εγκατάσταση θα χρησιμοποιηθούν φωτοβολταϊκά πάνελ, ισχύος 150 Wp το καθένα, προσαρμοσμένα υπό κατάλληλη κλίση στο επάνω μέρος των υποστέγων, ώστε να εκμεταλλεύονται πλήρως τον νότιο προσανατολισμό της όλης κατασκευής. Το συνολικό εμβαδόν που θα καλυφθεί με τα πάνελ θα είναι 1000 τμ και το κάθε πάνελ είναι του 1 τμ, άρα θα χρησιμοποιηθούν 1000 πάνελ. Η μείωση της μέγιστης ισχύος, λόγω μετατροπής συνεχούς σε εναλλασσόμενο ρεύμα, μη επικράτησης ιδανικών συνθηκών ηλιοφάνειας και άλλων παραγόντων, υπολογίζεται σε περίπου 30% κατά μέσο όρο, οπότε συνολικά η εγκατάσταση θα αποδίδει ισχύ τουλάχιστον 100-105 kW.
Με δεδομένα ότι: (α) σε φωτισμό πάρκων ο Μ.Ο. έντασης φωτισμού που απαιτείται είναι περίπου 10 lux, (β) η συνολική έκταση του πάρκου είναι 155.000 τμ, (γ) ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα φωτιστικού σώματος LED για τέτοιους χώρους παρέχει περίπου 2600 lumen και καταναλώνει 31W και (δ) ο φωτισμός του πάρκου δεν θα γίνει σε όλη την έκταση με τον ίδιο τρόπο, υπολογίζεται ότι οι ανάγκες κατανάλωσης ηλεκτρικού ρεύματος για φωτισμό θα είναι συνολικά 15 – 20 kW. Άρα η εγκατάσταση μπορεί να καλύψει 5 έως 7 φορές τις ανάγκες φωτισμού του πάρκου. Συνεπώς η εγκατάσταση θα καλύψει πλήρως τις ανάγκες φωτισμού και προφανώς θα καλύψει και το μεγαλύτερο μέρος των αναγκών ηλεκτροδότησης του πάρκου.

Νησίδα του πολιτισμού
Το διατηρούμενο κτίριο αποθήκης προτείνεται να αποκατασταθεί, να επεκταθεί και να χρησιμοποιείται ως χώρος πολιτιστικών δραστηριοτήτων. 
Η προτεινόμενη προσθήκη αποτελείται από δικέλυφη κατασκευή (εσωτερικά υαλοπετάσματα, εξωτερικά ξύλινο ραβδωτό πέτασμα) η οποία τονίζει την διάκριση του νέου από το παλιό και προστατεύει τα υαλοπετάσματα από την ηλιακή ακτινοβολία εξασφαλίζοντας τις κατάλληλες συνθήκες στον εσωτερικό χώρο. Μεταξύ του διατηρούμενου κτιρίου και της προσθήκης παρεμβάλλεται ένας ενδιάμεσος χώρος εισόδου-επικοινωνίας. Στο υφιστάμενο κτίριο προτείνονται οι εξής παρεμβάσεις: κατάργηση της εξωτερικής σκάλας καθόδου προς το υπόγειο, διάνοιξη πόρτας στην ανατολική πλευρά συνδυαζόμενη με πρόπυλο, διάνοιξη των κλεισμένων νότιων θυρών, κατασκευή σκάλας και ανελκυστήρα για την κάθοδο προς τους βοηθητικούς χώρους του υπογείου (χώροι υγιεινής, αποθηκευτικοί χώροι), καθώς επίσης συντήρηση και αποκατάσταση των τοιχοποιιών και της στέγης. Σε άμεση σχέση με το παλιό κτίριο τοποθετούνται παλαιά βαγόνια και παλαιά ντιζελομηχανή (μουσειακά στοιχεία βιομηχανικής κληρονομιάς) τα οποία διαμορφώνονται σε μουσειακούς-εκθεσιακούς χώρους. 

Νησίδα αθλητισμού
Η περιοχή των χώρων αθλητισμού οργανώνεται έτσι ώστε να συνδέει τις δύο περιοχές της Κοζάνης για τους πεζούς και τους ποδηλάτες αλλά και να αποθαρρύνει την διέλευση των τροχοφόρων. Ωστόσο, δίνεται η δυνατότητα προσέλευσης των αθλούμενων και των φίλων τους με αυτοκίνητο, να σταθμεύσουν και μετά την άθληση να αποχωρήσουν προς την ίδια μεριά της πόλης χωρίς να δίνεται η δυνατότητα να διασχίσουν το πάρκο. Σε κεντρικό σημείο της περιοχής των αθλητικών εγκαταστάσεων οργανώνεται το κτίριο το οποίο περιλαμβάνει δύο ενότητες με αποδυτήρια, χώρους υγιεινής ανδρών και γυναικών, οι οποίες συνδέονται με ένα χώρο γραφείων συλλόγων και αναψυκτηρίου με κλειστούς, ημιϋπαίθριους και υπαίθριους χώρους. Οι χώροι αυτοί μέσα σε ένα περιβάλλον πρασίνου, με εξαιρετικές συνθήκες φωτισμού, ηλιασμού και ηρεμίας αναμένεται να εξελιχθούν σε χώρους συνάντησης και αναψυχής. Δυτικά και ανατολικά του κεντρικού συγκροτήματος χωροθετούνται τα προβλεπόμενα γήπεδα. Όλη η περιοχή των αθλητικών εγκαταστάσεων προτείνεται να δενδροφυτευτεί και να αποτελέσει έναν πνεύμονα πρασίνου με όλες τις ευεργετικές επιπτώσεις στη γύρω περιοχή.
Green Point και παιδικός σταθμός: χωροθετούνται στο δυτικό άκρο της περιοχής ανάπλασης σε δύο ανεξάρτητες πράσινες υποπεριοχές.
Πολιτική πρόσβασης αυτοκινήτου και στάθμευσης: Το αυτοκίνητο αποκλείεται παντελώς από την είσοδο στην περιοχή. Περιμετρικά, έχουν προβλεφτεί 310 θέσεις στάθμευσης για την εξυπηρέτηση της Δημοτικής Αγοράς και του πάρκου συνολικά. Επισημαίνεται, ότι προβλέπεται η δυνατότητα προσέγγισης του μεγαλύτερου μέρους του πάρκου από οχήματα συντήρησης και οχήματα έκτακτης ανάγκης (ασθενοφόρο, πυροσβεστική κ.λπ.).