"Πορτέλες" Ένα συγκρότημα διαγενεακής φροντίδας / Πρώτη εξαγορά στον πανελλήνιο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό δήμου Χανίων

Η διαγενεακή φροντίδα ξεκίνησε σαν πείραμα το 1976 στο Τόκιο όπου ένας παιδικός σταθμός συνεργάστηκε με ένα γηροκομείο προσφέροντας ένα πρόγραμμα αλληλεπιδράσεων. Το εν λόγω πείραμα αλλά και μετέπειτα έρευνες έχουν αποδείξει πως από την αλληλεπίδραση ευνοούνται και οι δύο γενιές. Οι συμπεριφορές των μικρών παιδιών βελτιώνονται, αυξάνεται η αυτοεκτίμησή τους και η αίσθηση της ενσυναίσθησης. Ταυτόχρονα αναπτύσσονται ευκαιρίες για τους ηλικιωμένους να συνεχίσουν να είναι ενεργοί και να συνεισφέρουν στην κοινότητά τους, ενώ ισχυροποιείται η ιδέα του ανήκειν και η αίσθηση ευημερίας τους. Αυτός ο τύπος αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών βοηθά επίσης στην αντιμετώπιση των προκαταλήψεων και αρνητικών διακρίσεων που βιώνουν άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, ένα φαινόμενο που γίνεται πιο έντονο τα τελευταία χρόνια και που υπονομεύει την αίσθηση της ευθύνης που έχουμε ο ένας απέναντι στον άλλον.

Πώς συνδυάζονται αρχιτεκτονικά ένας βρεφονηπιακός σταθμός με ένα κέντρο φροντίδας ηλικιωμένων;
Αυτό ήταν το ερώτημα του Πανελλήνιου σύνθετου αρχιτεκτονικού διαγωνισμού που διοργάνωσε ο Δήμος Χανίων. Οι Mazi Architects απέσπασαν την 1η εξαγορά με την πρότασή τους "Πορτέλες". Οι "Πορτέλες" πραγματεύονται το πώς η αρχιτεκτονική ενισχύει το ρόλο των κοιτίδων Κοινωνικής Πρόνοιας σε μια κοινότητα και το πως η εξέλιξη υπαρχόντων τυπολογιών μπορεί να προωθήσει την αλληλεγγύη και την αλληλεπίδραση των διαφορετικών γενεών.
Εμπνευσμένοι από τη σαφήνεια, τη σεμνότητα και την οικονομία της παραδοσιακής κρητικής αρχιτεκτονικής και εφαρμόζοντας τις αρχές της βιωσιμότητας και της κυκλικής οικονομίας, σχεδιάζουμε μία σύνθεση από λιτούς γεωμετρικούς όγκους σχεδιασμένους ''από μέσα προς τα έξω''.

Στόχος μας είναι η βέλτιστη ικανοποίηση των λειτουργικών απαιτήσεων, καθώς και ο φυσικός φωτισμός και αερισμός των χώρων, έτσι ώστε να δημιουργηθεί μία αίσθηση άνεσης σε όλους τους εσωτερικούς, ημιυπαίθριους και υπαίθριους χώρους. Παράλληλα, οι κατάλληλοι αρχιτεκτονικοί χειρισμοί μας επέτρεψαν να επιτύχουμε μια ιδιαίτερη ογκοπλαστική έκφρασή του κτιρίου και των κινήσεων μέσα και έξω από αυτό, προσφέροντας μια διαρκώς μεταβαλλόμενη στο φως εικόνα προς την πόλη και εμπειρία στον χρήστη. Καταρχάς δημιουργείται ένα νέο αστικό μέτωπο με ισχυρή αρχιτεκτονική ταυτότητα το οποίο ολοκληρώνει το οικόπεδο, διευθετεί τη δημόσια κυκλοφορία και δημιουργεί ένα καθαρό όριο ανάμεσα στις χρήσεις και το δημόσιο χώρο. Το μέτωπο αυτό εκφράζεται ως μια ‘Στοά’ που δημιουργεί μία αλληλουχία επιμελημένων στιγμών και οργανώνει τις εισόδους στα επιμέρους κτίρια.

Το κτιριολογικό πρόγραμμα κατανέμεται σε όγκους τοποθετημένους κάθετα στη Στοά με ανοίγματα προς το Νότο και σε ικανή απόσταση μεταξύ τους ώστε να επιτευχθεί η μεγιστοποίηση των όψεων με μεσημβρινό προσανατολισμό αλλά και η διαμπερότητα των επιμέρους χώρων.
Οι λειτουργίες διαχωρίζονται έτσι ώστε να είναι δυνατή η αυτόνομη λειτουργία του
Βρεφονηπιακού Σταθμού (ΒΣ) και του Κέντρου Ημερήσιας Φροντίδας Ηλικιωμένων (ΚΗΦΗ) καθώς και η κατασκευή του έργου σε δύο στάδια. Ο ΒΣ χωροθετείται στο βόρειο τμήμα του οικοπέδου περικλείοντας την αυλή του και το ΚΗΦΗ στο νότιο προσφέροντας χώρους εκτόνωσης προς το πάρκο.
Το ΚΗΦΗ συλλαμβάνεται ως το σκίαστρο/κιόσκι κατεξοχήν χώρο συνάντησης της πλατείας σε μία προσπάθεια να γίνει ένας χώρος ευχάριστος και γνώριμος στους χρήστες. Κυρίαρχο σχεδιαστικό του στοιχείο είναι η ελαφριά μεταλλική και ξύλινη οροφή καθώς και η διαμπερότητα των χώρων διημέρευσης. Η οροφή μετατρέπεται σταδιακά σε πέργκολα κάνοντας το ΚΗΦΗ φυσική συνέχεια του πάρκου γειτονιάς.
Ανάμεσα στον ΒΣ και το ΚΗΦΗ δημιουργείται το "Κηπαλάκι", ένας κήπος - μποστάνι, όπου τα νήπια και οι ηλικιωμένοι μπορούν να περάσουν χρόνο μαζί καλλιεργώντας και φροντίζοντας οπωροκηπευτικά και αρωματικά ενδημικά φυτά. Η ''σοδειά'' τροφοδοτεί την κουζίνα των νηπίων και δίνει το παράδειγμα μιας υπεύθυνης και φιλικής συμπεριφοράς προς το περιβάλλον. Το "Κηπαλάκι" λειτουργεί έτσι ως ένας ακόμα κοινωνικός και μαθησιακός χώρος, παράδειγμα μοντέλου εναλλακτικής εκπαίδευσης.
Το πάρκο γειτονιάς έχει δύο διακριτές ενότητες, το πάρκο της Ίριδας το οποίο προστατεύεται από μια κατασκευή με φωτοβολταϊκά πετάσματα που εκμεταλλεύεται τον προσανατολισμό και το πάρκο Ευεξίας το οποίο δημιουργεί έναν καινούριο πνεύμονα πρασίνου στην περιοχή και περιλαμβάνει εξοπλισμό υπαίθριας γυμναστικής.

Ασύμμετρη ογκοπλασία
Αξιοποιούμε δημιουργικά την ασύμμετρη ογκοπλασία που χαρακτηρίζει τις παραδοσιακές οικιστικές μονάδες της περιοχής και που προέρχεται από μια προσθετική διαδικασία, για να ενδυναμώσουμε την αίσθηση ελευθερίας και ευελιξίας σε επίπεδο τομής και κάτοψης. Οι λειτουργίες ομαδοποιούνται και οργανώνονται σε ορθοκανονικούς, βαθμιδωτούς όγκους πετυχαίνοντας έτσι μορφολογική λιτότητα και πλαστικότητα του κτιριακού όγκου.

Οι Πορτέλες
Οι πύλες ή πορτέλες, όπως λέγονται στην Κρήτη, είναι βενετσιάνικα στοιχεία ενσωματωμένα στην κρητική παράδοση. Στην πρότασή μας η πορτέλα γίνεται αυτοφερόμενο στοιχείο από σκυρόδεμα το οποίο ορίζει τις εισόδους στις επιμέρους λειτουργικές ενότητες του κτιρίου.

Η Καμάρα
Η ευελιξία της κάτοψης είναι απαραίτητο συνθετικό στοιχείο του Β.Σ.. Με αφορμή το καμαρόσπιτο, όπου η καμάρα χρησιμοποιείται για να απελευθερώσει την κάτοψη από κατακόρυφα στοιχεία, προχωρούμε στη χρήση της ως βασικό και οικονομικά αποδοτικό στοιχείο του Φ.Ο. του Β.Σ. ώστε να επιτύχουμε μεγάλα ανοίγματα και χώρους ελεύθερους υποστυλωμάτων με ιδιαίτερο χαρακτήρα.

Η Κρεβατίνα
Η κληματαριά ή κρεβατίνα στην Κρήτη δανείζεται το όνομά της από το πλαίσιο που βοηθά το φυτό να απλωθεί και είναι ο κατεξοχήν τρόπος σκίασης. Η κρεβατίνα μεταφράζεται εδώ σε ένα επαναλαμβανόμενο πλαίσιο που συναντάται στους διαφορετικούς ημιυπαίθριους χώρους με την πλήρωση του να διαφέρει ανάλογα με τη χρήση του χώρου.

Βιοκλιματικός Σχεδιασμός
Η σημερινή περιβαλλοντική κρίση, προστάζει μια πολεοδομία με "ανθρώπινο" πρόσωπο και μια αρχιτεκτονική που θα καθοδηγείται από τη σοφία και την οικονομία της φύσης. Πιστεύουμε πως τα δημόσια κτίρια και ο δημόσιος χώρος πρέπει να αποτελούν παραδείγματα και εργαλεία της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης της κοινωνίας. Το σύμπλεγμα του Β.Σ και ΚΗΦΗ που προτείνουμε ακολουθεί γι’ αυτό τις βασικές αρχές της βιωσιμότητας και αειφορίας και επιχειρεί να
δώσει μια θετική εικόνα για το πώς μπορεί να είναι ένα οικολογικό, βιοκλιματικό και καινοτόμο έργο.

Προσανατολισμός και ανοίγματα
Αρχικά το κτίριο έχει σχεδιαστεί έτσι ο προσανατολισμός και η ογκοπλασία του να μην επιβαρύνουν τις ενεργειακές του ανάγκες. Ο προσανατολισμός του ευνοεί τη δημιουργία διαμπερών και φωτεινών χώρων ελαχιστοποιώντας τις ανάγκες για τεχνητό φωτισμό και αερισμό καθώς επίσης μεγιστοποιώντας την αποδοτικότητα των φωτοβολταϊκών πετασμάτων που τοποθετούνται στην οροφή. Οι επιφάνειες και το πλήθος των ανοιγμάτων έχουν επιλεχθεί έτσι ώστε να καλύψουν τις ανάγκες χωρίς όμως ταυτόχρονα να δρουν εις βάρος των ενεργειακών αναγκών κατά την θέρμανση/ ψύξη των κτιρίων κρατώντας την αναλογίας ανοιγμάτων / τοίχων στο <40%. Τα ανοίγματα στο νότο σκιάζονται κατάλληλα έτσι ώστε το κτίριο να μην υπερθερμαίνεται ενώ ταυτόχρονα παρέχονται ανοιγόμενοι φεγγίτες στο βορρά.

Κέλυφος
Στο πλαίσιο της μέγιστης ενεργειακής απόδοσης, η πρότασή μας υιοθετεί τους τοίχους θερμικής μάζας (Thermal Mass Wall) για το κέλυφος του κτιρίου. Οι εξωτερικές τοιχοποιίες είναι κατασκευασμένες από άοπλο σκυρόδεμα, υλικό μεγάλης θερμοχωρητικότητας με εξωτερική μόνωση που παίζει το ρόλο θερμοσυσσωρευτή. Το χειμώνα η ηλιακή ενέργεια θερμαίνει τον αέρα του εσωτερικού του κτιρίου αποθηκεύοντας την στη συνέχεια στη θερμική μάζα του κελύφους. Κατά τις απογευματινές και βραδινές ώρες, όταν η ζήτηση για θέρμανση είναι μεγαλύτερη το κέλυφος αποδίδει αυτή θερμότητα στους εσωτερικούς χώρους. Αντίστοιχα το καλοκαίρι η θερμότητα που αποθηκεύεται στη θερμική μάζα εκλύεται σταδιακά στους εσωτερικούς χώρους του κτιρίου τις βραδινές ώρες, όταν τα ψυκτικά φορτία είναι πολύ μικρότερα.
Το κέλυφος επικαλύπτεται εξωτερικά με κουρασάνι το οποίο είναι ένα οικολογικό υλικό φιλικό προς το περιβάλλον. Βασισμένη στο κεραμάλευρο, το κουρασάνι και τη θηραϊκή γη, περιέχει αδρανή υλικά, χωρίς καμία χημική επεξεργασία. Δημιουργεί μια ιδιαίτερη αισθητική με “νερά” και υφή που διαμορφώνονται με τη χρήση σπάτουλας.
Κυκλική οικονομία
Βασικό υπόβαθρο του σχεδιασμού είναι η κυκλική οικονομία, το οικονομικό σύστημα δηλαδή που αποσκοπεί στην εξάλειψη των αποβλήτων και τη συνεχή χρήση των πόρων. Οι Πορτέλες βασίζονται στις αρχές της ελαχιστοποίησης ρύπων, της επανάχρησης προϊόντων και της ανακύκλωσης ως αντιστάθμισμα στην επιβάρυνσης του περιβάλλοντος μέσω της κατασκευής.
Οι εσωτερικοί τοίχοι του Βρεφονηπιακού σταθμού σχεδιάζονται από τυποποιημένα (modular) μέρη οικονομικής τοπικής ξυλείας τα οποία μπορούν να συναρμολογηθούν στο γιαπί ή να έρθουν προκατασκευασμένα μειώνοντας έτσι το χρόνο και το κόστος κατασκευής και μεταφοράς. Ο χειρισμός αυτός παρέχει εκτός των άλλων τη δυνατότητα αποσυναρμολόγησης τους σε περίπτωση που οι ανάγκες του κτιρίου αλλάξουν με την ενδεχόμενη επανασυναρμολόγηση τους σε άλλη διάταξη στο ίδιο ή και άλλο κτίριο καθιστώντας έτσι τα υλικά επαναχρησιμοποιήσιμα.

Εξοικονόμηση ενέργειας
Μία από τις σημαντικές στρατηγικές που ακολουθήθηκαν ήταν η επιλογή των επιπέδων θέρμανσης/δροσισμού με στόχο την κλιματική προσαρμογή της επόμενης γενιάς (climate change adaptation). Σε συνδυασμό με τη δυνατοτητα φυσικού αερισμού και ενδοδαπέδιου δροσισμού, θέσαμε ως στόχο μία ελαφρώς αυξημένη εσωτερική θερμοκρασία του Β.Σ σε σχέση με το μέχρι τώρα σύνηθες δημιουργώντας ένα κτίριο του οποίου η λειτουργία είναι φιλική προς το περιβάλλον και οι χρήστες του οποίου μπορούν πιο εύκολα και φυσικά να εναρμονιστούν στις αυξημένες θερμοκρασίες.
Για το ΒΣ επιλέξαμε ένα υβριδικό σύστημα με αντλία θερμότητας αέρα και δυνατοτητα μηχανικού αερισμού με ταυτόχρονη ανάκτηση θερμότητας/ψύξης και ενδοδαπέδιο δροσισμό. Ο αερισμός/δροσισμός του κτιρίου εξυπηρετείται από τα ανοίγματα σε συνδυασμό με το δροσισμό που προσφέρει η ενδοδαπέδια εγκατάσταση. Τις ημέρες που η θερμοκρασίες είναι πολύ υψηλές χρησιμοποιείται μηχανικός εξαερισμός κατά τη διάρκεια της νύχτας (αυτόματα-μηχανικά ελεγχόμενα ανοίγματα).

Ανανεώσιμες πηγές
Δεδομένης της τοποθεσίας του έργου όπου η ηλιοφάνεια πλησιάζει τις 320 μέρες το χρόνο, προτιμήθηκε η επένδυση στην ηλιακή ενέργεια έναντι των άλλων ανανεώσιμων πηγών. Πιο συγκεκριμένα, χωροθετούμε στο δώμα του νέου Β.Σ με την βέλτιστη κλίση και προσανατολισμό 70 m² φωτοβολταϊκών πετασμάτων τα οποία καλύπτουν περί το 50% των ηλεκτρικών αναγκών. Επιπροσθέτως, 60 m² φωτοβολταϊκά πετάσματα χωροθετούνται και στο πάρκο γειτονιάς εν είδη σκίασης κάνοντας τη συνολική κάλυψη των ηλεκτρικών αναγκών του συγκροτήματος να φτάσει προσεγγιστικά το 80%.