Νέα Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, ολοκλήρωση του συγκροτήματος και νέα μουσειογραφική μελέτη

Η μεγαλύτερη πινακοθήκη της χώρας, η νέα Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου (Ε.Π.Μ.Α..Σ), ολοκλήρωσε τις εργασίες ανακαίνισης και επέκτασης των εγκαταστάσεών της, έτοιμη να μπει σε μια νέα εποχή για την ιστορία της και να αποτελέσει μια καλλιτεχνική και ιστορική εγκυκλοπαίδεια της πολιτισμικής κληρονομιάς της χώρας.
Η Εθνική Πινακοθήκη φιλοξενούταν σε προσωρινές στέγες μέχρι το 1976, όταν πλέον στεγάστηκε στο κτίριο που σχεδίασαν οι αρχιτέκτονες και καθηγητές Νίκος Μουτσόπουλος (ο οποίος αποχώρησε αργότερα), Παύλος Μυλωνάς και Δημήτρης Φατούρος. Το έργο, χαρακτηριστικό δείγμα του μοντέρνου διεθνούς ρυθμού, θεμελιώθηκε το 1964 και εγκαινιάστηκε το 1968 το Α' κτίριο και το 1976 το Β' κτίριο.
Παρόλα αυτά με το πέρασμα των χρόνων δημιουργήθηκε η ανάγκη επέκτασης και εκσυγχρονισμού των εγκαταστάσεων, καθώς η έκταση των συλλογών, οι απαιτήσεις του κοινού και η δραστηριότητα του μουσείου, εκθεσιακή και εκπαιδευτική, αυξήθηκε σημαντικά. Δημιουργήθηκε η ανάγκη για καταλληλότερες και ανετότερες συνθήκες στέγασης των 20.000 έργων τέχνης και των χώρων συντήρησής τους, της βιβλιοθήκης και των γραφείων διοίκησης, αλλά και δημιουργίας νέων χώρων. Έτσι, το 2008 και μετά από προμελέτη των αρχικών μελετητών, διενεργήθηκε από το υπουργείο πολιτισμού διεθνής διαγωνισμός για τις οριστικές μελέτες, τον οποίο κέρδισαν τα γραφεία "Αρχιτεκτονική Ε.Π.Ε. Γραμματόπουλος - Πανουσάκης" και "Δ.Βασιλόπουλος και Συνεργάτες Ε.Ε.".
Η επέκταση των εγκαταστάσεων της Εθνικής Πινακοθήκης υπερδιπλασίασε τους λειτουργικούς της χώρους. Η σημαντική αύξηση των εκθεσιακών χώρων δίνει τη δυνατότητα για μεγαλύτερη ευελιξία για μια πιο σύνθετη μουσειολογική διαχείριση και παρουσίαση των έργων. Ταυτόχρονα, οι νέοι χώροι, όπως το αμφιθέατρο, η αίθουσα εκπαιδευτικών προγραμμάτων και η νέα άιθουσα υποδοχής με τις ψηφιακές εφαρμογές, το νέο πωλητήριο και τα δύο καφέ-εστιατόρια επιτρέπουν στην Πινακοθήκη να καλλιεργήσει έναν ευρύτερο εκπαιδευτικό και κοινωνικό ρόλο.
Βασικό στοιχείο του νέου σχεδιασμού του συγκροτήματος είναι το γυάλινο πέτασμα που καλύπτει όλη τη βόρεια όψη του κτιρίου Β, το οποίο τιμητικά μετονομάστηκε σε πτέρυγα "Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος", λόγω της δωρεάς για την αποπεράτωση του έργου. Πίσω από το πέτασμα βρίσκονται οι ράμπες κυκλοφορίας των επισκεπτών, οι οποίες αποτέλεσαν έμπνευση για το νέο λογότυπο της Πινακοθήκης. Στο κτίριο Β' προστέθηκαν νέοι ανελκυστήρες και πραγματοποιήθηκε επίσης η προσθήκη 3ου ορόφου, στον οποίο στεγάζονται μόνιμες συλλογές, διοικητικές υπηρεσίες, εργαστήρια συντήρησης, η βιβλιοθήκη και εστιατόριο με πανοραμική θέα. Χαρακτηριστική μορφολογικά είναι επίσης η κατασκευή γυάλινου περιβλήματος στο κλιμακοστάσιο του κτιρίου Γ'.

Μουσειογραφική μελέτη
Στο κτιριακό συγκρότημα της Εθνικής Πινακοθήκης, αντικείμενο της μουσειογραφικής μελέτης αποτέλεσε η διαμόρφωση των προσβάσιμων χώρων από τους επισκέπτες, κατανεμημένων σε 6 ορόφους, συνολικού εμβαδού 8.500m².
Το μουσειολογικό πυρήνα της Εθνικής Πινακοθήκης αποτελούν:
• οι αίθουσες των μόνιμων εκθέσεων στον 1ο και 2ο όροφο του κτιρίου Β, όπου παρουσιάζεται η μόνιμη συλλογή της ελληνικής ζωγραφικής και χαρακτικής του 19ου και 20ου αιώνα,
• η αίθουσα της μόνιμης έκθεσης στο 2ο υπόγειο του κτιρίου Γ, όπου παρουσιάζεται η μόνιμη συλλογή της δυτικοευρωπαϊκής ζωγραφικής και χαρακτικής,
• οι αίθουσες των εναλλασσόμενων εκθέσεων στον 3ο όροφο του κτιρίου Β, όπου παρουσιάζονται με εναλλασσόμενο πρόγραμμα οι συνεχώς εμπλουτιζόμενες συλλογές της σύγχρονης τέχνης (20ου και 21ου αιώνα).
Στις αίθουσες των μόνιμων εκθέσεων ο χώρος οργανώνεται με σταθερά εκθεσιακά πανό, που είναι στραμμένα σε σχέση με την πορεία του θεατή, σχεδιάζοντας την πορεία του βλέμματος με την αποκάλυψη και απόκρυψη του βάθους του χώρου. Τα πανό με μια μνημειακή αίσθηση αναπτύσσονται μέχρι την ψευδοροφή, για να αναδειχθούν τα σημαντικά μεγάλα εκθέματα και οι μικρότεροι πίνακες τοποθετούνται στους γύρω εκθεσιακούς τοίχους. Μ’ αυτόν τον τρόπο συμβάλλουν στην αφηγηματική συνέχεια των εκθεμάτων, δημιουργώντας θεματικά κέντρα και οπτικές φυγές, ευνοώντας τις πολλαπλές συσχετίσεις και αναγνώσεις. Οι ψευδοροφές γενικού / ειδικού φωτισμού φέρουν διαφώτιστη ελαστική ηχοαπορροφητική μεμβράνη με γραμμικά φωτιστικά φωτοδιόδων (LED) και φώτα ενιαίας κατανομής του φωτισμού των εκθεμάτων. Επίσης έχουν χαραχθεί έτσι, ώστε τα ενσωματωμένα εκθεσιακά φώτα να ακολουθούν παράλληλα τις κατευθύνσεις των εκθεσιακών πανό, εξασφαλίζοντας την ενιαία κατανομή του φωτισμού παρόμοια σε όλες τις εκθεσιακές επιφάνειες.
Ειδικότερα οι εκθεσιακοί τοίχοι και τα εκθεσιακά πανό με τελική επιφάνεια γυψοσανίδας, επιτρέπουν την ανάρτηση των έργων με βίδωμα στο υπόστρωμά τους από ινοσανίδα. Τα εκθεσιακά πανό στηρίζονται στο δάπεδο και στο σκελετό της διαφώτιστης οροφής, ώστε να είναι δυνατή η όδευση καλωδίων στο εσωτερικό τους από τις καλωδιώσεις της οροφής. Επίσης, οδεύσεις καλωδίων στους περιμετρικούς τοίχους γίνονται στην επάνω απόληξή τους.
Ο εκθεσιακός χώρος, πέρα από τις εκθεσιακές επιφάνειες εξοπλίζεται με προθήκες, ώστε να εμπλουτισθεί με ευαίσθητο εκθεσιακό υλικό, με σχέδια, υδατογραφίες και χαρακτικά. Επίσης, μέσα από ανοίγματα του εσωτερικού χώρου προς την πόλη, εμπλουτίζεται με τη θέα των αποσπασμάτων του εξωτερικού περιβάλλοντος χώρου της Πινακοθήκης.
Στις αίθουσες των εναλλασσόμενων εκθέσεων, για την αντιμετώπιση των ειδικών απαιτήσεων ευελιξίας για την αναδιαμόρφωση της οργάνωσης της έκθεσης, υλοποιήθηκε ένα σύστημα ψευδοροφής με ηχοαπορροφητική γυψοσανίδα και ένα σύνθετο μεταλλικό κάναβο με τον οποίο εξασφαλίζεται ο ενιαίος έμμεσος γενικός φωτισμός, καθώς και η δυνατότητα να στηριχθούν σε εναλλακτικές θέσεις εκθεσιακά πανό με το φωτισμό τους, να αναρτηθούν εκθέματα, να δημιουργηθούν σκοτεινοί θάλαμοι προβολής.
Εκτός από τις αίθουσες έκθεσης των μόνιμων συλλογών, στο 2ο υπόγειο του κτιρίου Γ λειτουργεί η αίθουσα των περιοδικών εκθέσεων. Για την επίτευξη ενός υποβάθρου υποστήριξής τους έχει επεκταθεί η εφαρμογή του συστήματος ψευδοροφής / φωτισμού / ανάρτησης των εναλλασσόμενων εκθέσεων της μόνιμης συλλογής, ώστε να προσφερθεί αντίστοιχα η επιζητούμενη ευελιξία στην οργάνωση του χώρου.
Στις αρθρώσεις των αιθουσών έκθεσης με τις περιοχές της οριζόντιας και κατακόρυφης κυκλοφορίας του κτιρίου, ορίζονται κόμβοι κυκλοφορίας, που σημαίνονται με ξυλεπένδυση των τοίχων και οροφών, με ενσωματωμένες οθόνες πληροφοριών, ενσωματωμένες προθήκες με χαρακτικά και μεγάλα ανοίγματα προς τη θέα της πόλης. Η διαδρομή του επισκέπτη συγκροτείται ως μια αλληλουχία αιθουσών έκθεσης και κόμβων κυκλοφορίας, στους οποίους μπορεί να προσανατολιστεί και να επανασχεδιάσει την πορεία του, καθώς από 60 οθόνες συνολικά του παρέχονται πληροφορίες γενικά για τη συλλογή, για το το περιεχόμενο της κάθε αίθουσας, για την κίνησή του στο κτιριακό συγκρότημα. Επίσης σε αυτή τη διαδρομή συναντώνται ειδικά για την Πινακοθήκη σχεδιασμένα καθιστικά για ανάπαυση, αναμονή ή απόλαυση της θέας της πόλης.
Η υποδοχή του επισκέπτη στο κτιριακό συγκρότημα γίνεται σε έναν πολυλειτουργικό χώρο όπου πέραν του ελέγχου, των πληροφορίων και εξυπηρετήσεων, παρέχεται η δυνατότητα της πολλαπλής ψηφιακής πληροφόρησης για το έργο, τις συλλογές και δραστηριότητες της Πινακοθήκης. Σε αυτόν το χώρο βρίσκεται και το κύριο πωλητήριο της Πινακοθήκης με προθήκες πολλαπλών δυνατοτήτων. Για την οργάνωση του πολυλειτουργικού χώρου έχει τοποθετηθεί ένα εμβληματικό ζωγραφικό έργο μήκους 16 μέτρων, στραμμένο προς τους εισερχόμενους επισκέπτες. Η ξύλινη ψευδοροφή ακολουθεί τη στροφή του έργου και αναδεικνύει το πωλητήριο, το ταμείο, το βεστιάριο, ως ελεύθερα τοποθετημένα έπιπλα. Από το χώρο υποδοχής δίνεται η δυνατότητα κίνησης του επισκέπτη προς τους εκθεσιακούς χώρους των μόνιμων συλλογών της Πινακοθήκης ή προς τους χώρους των περιοδικών εκθέσεων, καθώς και προς το αμφιθέατρο 220 θέσεων ή τις καφετέριες. Η μία καφετέρια βρίσκεται στο ισόγειο του Α κτιρίου και αναπτύσσει τα υπαίθρια καθιστικά της στον αύλειο χώρο και η άλλη στον τρίτο όροφο του Γ κτιρίου με πανοραμική θέα προς Λυκαβηττό – Ακρόπολη – Πειραιά - Αρδηττό.
Ο περιβάλλων χώρος της Πινακοθήκης οριοθετήθηκε με χαμηλό περιτοίχισμα, ώστε το κτιριακό συγκρότημα να είναι ανοικτό και απολύτως ορατό από τον περιπατητή της πόλης. Στον αύλειο χώρο οι διαδρομές και στάσεις ανάμεσα σε φυτά της ελληνικής υπαίθρου επισημαίνονται με έργα της ελληνικής γλυπτικής. Σημαντικό στοιχείο σήμανσης του περιβάλλοντα χώρου αποτελεί η γιγαντοοθόνη ledmesh, 10 × 14 μέτρων στη βόρεια όψη του Β κτιρίου, που λειτουργεί ως το ψηφιακό banner της Πινακοθήκης. Ιδιαίτερη μέριμνα έχει δοθεί στο νυκτερινό φωτισμό ανάδειξης του κτιρίου, με εναλλαγή του φωτισμού από-μέσα-προς-τα-έξω και από-έξω-προς-τα-μέσα, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του κάθε κτιρίου του συγκροτήματος.
Γενική πρόθεση υπήρξε οι χώροι της μουσειογραφικής μελέτης να χαρακτηρίζονται από μινιμαλισμό για να αναδεικνύονται τα έργα τέχνης, με την ελαχιστοποίηση της αντίληψης των τεχνικών στοιχείων (ρευματοδότες, φωτιστικά σώματα, συστήματα ανάρτησης) και ατονώντας την υλικότητα των στοιχείων ορισμού του χώρου (ξύλο χωρίς ισχυρά νερά, ματ μάρμαρο στο δάπεδο, γκρι χρωματισμένοι τοίχοι έκθεσης). Επίσης, με το σχεδιασμό της πορείας του βλέμματος επιδιώχθηκε να δημιουργηθεί στο θεατή η αίσθηση της ελεύθερης επιλογής των κινήσεών του. Η αίσθηση αυτή εντείνεται με τη διαχείριση του τεχνητού φωτισμού σε συνέργεια με τον εισερχόμενο φυσικό φωτισμό και με την εισερχόμενη θέα των αποσπασμάτων της πόλης, προσδίδοντας στο χώρο μια υπαίθρια, ανοιχτή αίσθηση, σε μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ δύο εκθεμάτων: του έργου τέχνης και της πόλης.