Αποκατάσταση κατοικίας στο κάστρο Εμπορείου Νισύρου

Το διώροφο καστρόσπιτο, το οποίο βρίσκεται στον ορεινό οικισμό Εμπορειός της Νισύρου, είναι ένα από τα είκοσι επτά κτίρια που σώζονται ερειπωμένα μέσα στην τοιχισμένη περίμετρο του ιπποτικού κάστρου του οικισμού, το επονομαζόμενο "κάστρο Παντονίκης". Η κατασκευή του κάστρου του Εμπορειού χρονολογείται από τον 14ο αιώνα, ενώ το κτίριο θα πρέπει να έχει  κατασκευαστεί, όπως και τα υπόλοιπα, στα μέσα του 17ου αιώνα, όταν εκεί βρήκαν καταφύγιο από την πειρατεία οι κάτοικοι ομώνυμου οικισμού που βρισκόταν σε άλλο σημείο του νησιού δίπλα στη θάλασσα (σημερινός οικισμός "Πάλλοι"). Το κτίριο κατέρρευσε μαζί με το υπόλοιπο συγκρότημα του κάστρου ύστερα από καταστροφικό σεισμό το 1933. Είναι η πρώτη κατοικία που αποκαταστάθηκε στο άγνωστο στο ευρύ κοινό αυτό μεσαιωνικό κάστρο.
Το κτίριο ήταν σε ερειπώδη κατάσταση. Έτσι, η αποκατάστασή του βασίστηκε στα λιγοστά αλλά σημαντικά κατασκευαστικά και μορφολογικά τεκμήρια που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και τον καθαρισμό του ερειπίου που πραγματοποιήθηκε πριν από την αποτύπωση και την εκπόνηση της αρχιτεκτονικής μελέτης, σε έρευνα φωτογραφικού αρχειακού υλικού και σε έρευνα σε σχέση με τα παραδοσιακά μορφολογικά, τυπολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία του οικισμού. Κατά τη διάρκεια των καθαρισμών αποκαλύφτηκαν οικοδομικά στοιχεία, όπως υπέρθυρα, κατώφλια, γωνιακοί λίθοι, λίθινες γούρνες κ.ά., τα οποία έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εκπόνηση της μελέτης αποκατάστασης και τα οποία ενσωματώθηκαν αργότερα στο κτίριο.
Οι βασικές αρχές και οι στόχοι της επέμβασης ήταν η διατήρηση της αυθεντικότητας της αρχιτεκτονικής και οικοδομικής του κτιρίου μέσω της διατήρησης και συντήρησης, κατά το δυνατόν, περισσοτέρων από τα αυθεντικά του στοιχεία, με το σεβασμό όλων των ιστορικών φάσεων του κτιρίου και με τη χρήση παραδοσιακών υλικών και τρόπων δόμησης. Επίσης βασικός στόχος για την ορθή αναστήλωση του συγκεκριμένου κτιρίου ήταν ότι θα συνέβαλε κατά το μέγιστο τρόπο στη συνολική ανάδειξη της υποβαθμισμένης ιστορικής και αρχιτεκτονικής αξίας του μεσαιωνικού κάστρου γενικότερα. Τέλος, η πλήρης λειτουργική αξιοποίηση του κτιρίου μέσω της αναστήλωσής του και της προσαρμογής του στα σύγχρονα δεδομένα ήταν από τους πρωταρχικούς στόχους της επέμβασης.
Η διάσωση και αποκατάσταση των εναπομεινάντων τμημάτων του κτιρίου έγινε με σχολαστικούς καθαρισμούς και ανακατασκευή σαθρών τμημάτων τους, ενώ η στατική τους ενίσχυση έγινε μέσω της κατασκευής υποθεμελιώσεων, ευρείας έκχυσης ενεμάτων και αποκατάστασης των αρμολογημάτων. Το τμήμα του κτιρίου που είχε καταρρεύσει ανακατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου από τους αυθεντικούς λίθους του αρχικού κτίσματος, οι οποίοι είχαν συλλεχτεί και ταξινομηθεί ανάλογα με το είδος και το μέγεθός τους κατά τη διάρκεια των καθαρισμών (γωνιόλιθοι, υπέρθυρα, κατώφλια κτλ.). Τα τελικά αρμολογήματα έγιναν φαρδιά, κατά τα τοπικά παραδοσιακά πρότυπα και για τη σύνθεση του κονιάματός τους χρησιμοποιήθηκαν μόνο τοπικά υλικά, πουζολάνη, ελαφρόπετρα, μαύρη άμμος θαλάσσης, άμμος λατομείου και υδράσβεστος. Η χρήση σκυροδέματος για την αποκατάσταση του κτιρίου έχει περιοριστεί στα απολύτως απαραίτητα. Ο φέρων οργανισμός του είναι από φέρουσα λιθοδομή με διαζώματα από οπλισμένο σκυρόδεμα, στα οποία αγκυρώνονται μέσω δοκοθηκών οι δοκοί των πατωμάτων. Έτσι το κτίριο έχει αποκτήσει την απαραίτητη διαφραγματικότητα που επιβάλλεται από τους σύγχρονους κανονισμούς, διατηρώντας ταυτόχρονα σε πολύ μεγάλο βαθμό τον παραδοσιακό τρόπο δομής.
Εξωτερικά, το κτίριο είναι ένας όγκος σε σχήμα ορθογωνίου με απλές αδιάσπαστες όψεις, οι οποίες διακόπτονται μόνο από τα ανοίγματα και τους εξώστες. Στην ανατολική όψη, μία διακριτική σκάλα, κατασκευασμένη από μεγάλες ακατέργαστες πέτρες, τοποθετημένες εν προβόλω στο εσωτερικού του τοίχου οδηγεί στο δώμα του κτιρίου, το οποίο έχει διαμορφωθεί κατάλληλα ως εξωτερικό καθιστικό. Στην νοτιοανατολική γωνία διασώθηκε και συντηρήθηκε η μεγάλη υπέργεια θολωτή στέρνα και αποκαταστάθηκε ο αρχικός τρόπος τροφοδοσίας της με νερό από το δώμα του κτιρίου. Τα δάπεδα της αυλής και του δώματος έχουν επενδυθεί με τσιμεντοκονίαμα.
Η είσοδος στο εσωτερικό πραγματοποιείται από το μοναδικό καλντερίμι του κάστρου, το οποίο εξελίσσεται κατά μήκος της νότιας όψης της κατοικίας. Στο χώρο του ισογείου ανακατασκευάστηκε η μεγάλη καμάρα και συντηρήθηκε το λίθινο τζάκι, στοιχεία τα οποία σώζονταν ανάμεσα στα χαμηλά ερείπια, και ο χώρος σχεδιάστηκε κατάλληλα, ώστε να φιλοξενεί τις λειτουργίες καθιστικού - κουζίνας - χώρου φαγητού και χώρου καλλιτεχνικών εκθέσεων. Οι λειτουργίες διαχωρίζονται μέσω μικρής ταπείνωσης του χώρου του καθιστικού και εκθέσεων. Στους τοίχους του ισογείου αλλά και στους περιμετρικούς του ορόφου παρέμεινε εμφανής η λιθοδομή και χρωματίστηκε σε χρώμα λευκό. Τα δάπεδα και ο πάγκος της κουζίνας έχουν επενδυθεί με τσιμεντοκονίαμα. Στις οροφές, ο ξύλινος φέρων οργανισμός παραμένει εμφανής και τα ξύλα έχουν χρωματιστεί σε χρώμα ανοιχτό γκρι.
Ο όροφος ανακατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου και αποτελείται από δύο υπνοδωμάτια και ένα χώρο υγιεινής. Η μετάβαση από το ισόγειο γίνεται μέσω ξύλινου κλιμακοστασίου, κατασκευασμένου στη νοτιοδυτική γωνία του κτιρίου, το οποίο επενδύθηκε με τσιμεντοκονίαμα, όμοιο με των δαπέδων του ισογείου. Στο επίπεδο του ορόφου κατασκευάστηκαν δύο ξύλινοι εξώστες, οι οποίοι εξυπηρετούν τα δύο υπνοδωμάτια, ένας στο νότιο και ένας στον ανατολικό τοίχο του κτιρίου. Τόσο οι εξώστες, όσο και τα ανοίγματα που κατασκευάστηκαν είναι ως προς τις θέσεις, τις αναλογίες και τα μορφολογικά και κατασκευαστικά τους χαρακτηριστικά σύμφωνα με τα παραδοσιακά τοπικά πρότυπα. Τα δάπεδα του ορόφου κατασκευάστηκαν από φαρδιές ξύλινες σανίδες και χρωματίστηκαν σε χρώμα υπόλευκο. Οι εσωτερικές διαιρέσεις κατασκευάστηκαν από γυψοσανίδα. Οι οροφές είναι επίπεδες και φέρουν περιμετρικά φαρδιά ξύλινη κορνίζα. Το λουτρό είναι εξ ολοκλήρου επικαλυμμένο με υπόλευκο τσιμεντοκονίαμα. Ο πάγκος και η ντουζιέρα είναι ιδιοκατασκευές, ενώ στην θέση του νεροχύτη χρησιμοποιήθηκε παλαιά πέτρινη γούρνα, που ανασύρθηκε από τα ερείπια. Όλες οι βρύσες είναι επίσης ιδιοκατασκευές από εμφανείς χαλκοσωλήνες, που καταλήγουν σε ορειχάλκινες μπαταρίες.
Τόσο τα εξωτερικά, όσο και τα εσωτερικά κουφώματα του κτιρίου είναι ξύλινα με εσωτερικούς μηχανισμούς στεγανοποίησης και θερμομόνωσης από αλουμίνιο, φέρουν διπλούς θερμομονωτικούς υαλοπίνακες και είναι βαμμένα με ηλεκτροστατική βαφή σε χρώμα γκρι.