Αποκατάσταση και επανάχρηση παραδοσιακών κατοικιών στη Σαντορίνη

Το συγκρότημα κατοικιών βρίσκεται στο υψηλότερο τμήμα του ιστορικού πυρήνα του παραδοσιακού οικισμού Φοινικιάς της Οίας Σαντορίνης. Πρόκειται για καπετανόσπιτα, που κτίστηκαν κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, σχεδόν εξ ολοκλήρου υπόσκαφα. Αποτελούνταν από έξι κάναβες με βοηθητικούς υγρούς χώρους, ρακιδιό και χώρο παρασκευής του κρασιού. Στο υψηλότερο επίπεδο της σύνθεσης βρισκόταν η κατοικία του καπετάνιου, η οποία ήταν εποχικής χρήσης και χρησιμοποιούνταν στη διάρκεια του καλοκαιριού για την εποπτεία των εργασιών στα χωράφια της οικογένειας και στην οινοποιία, καθότι η μόνιμη κατοικία βρισκόταν στην Οία.
Τα υπάρχοντα κτίσματα είχαν τη χαρακτηριστική εξωτερική εμφάνιση μεικτής χρήσης, με τις κάναβες να διακρίνονται χάρη στις δίφυλλες τοξωτές εξώπορτές τους στη μία και μοναδική πρόσοψη με τα συνήθως συμμετρικά παράθυρα εκατέρωθεν, πλαισιωμένα με "ποριά".
Το οικοδόμημα είχε υποστεί πολύ μικρής κλίμακας ζημιές, κυρίως στον όροφο, από τον καταστροφικό σεισμό που έπληξε το νησί το 1956. Θεμελιώδη επιλογή αποτέλεσε η αποκατάσταση της εξωτερικής μορφής του χωρίς αλλοιώσεις και η επιλεκτική και απολύτως απαραίτητη παρέμβαση στο εσωτερικό.
Αρχή της παρέμβασης υπήρξε η διατήρηση όσο το δυνατόν των χαρακτηριστικών του παραδοσιακού κτιρίου, που αποτελεί αξιόλογο στοιχείο ενός σημαντικού οικιστικού συνόλου, της Φοινικιάς, το οποίο ευτυχώς ακόμη διατηρείται παρά την πολύ μεγάλη κλίμακα της τουριστικής ανάπτυξης που έχει γνωρίσει το νησί τις τελευταίες δεκαετίες.
Τη χειμερινή περίοδο 2013-2014 αλλά και το 2014-2015 πραγματοποιήθηκε μεγάλης έκτασης συνολική αναβάθμιση του υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος, με μετατροπή του σε συγκρότημα παραδοσιακών τουριστικών αυτοεξυπηρετούμενων κατοικιών, αλλά και προσθήκη ακόμη 3 νέων χώρων σε επαφή με τους υπάρχοντες.
Η αρχιτεκτονική σύνθεση των νέων κτιρίων χαρακτηρίζεται από σαφή και ήρεμη διάταξη των κτιριακών όγκων, με τρόπο που να επιτρέπει τις οπτικές φυγές προς τον οικισμό και τη θάλασσα. Οι υπαίθριοι χώροι και τα δώματα αποτελούν μια φυσική συνέχεια του εσωτερικού. Η σύνθεση κατακερματίζεται σε επί μέρους ενότητες με στόχο την ανθρώπινη κλίμακα αλλά και την κλίμακα του παραδοσιακού οικισμού. Η μορφή του είναι απλή, χωρίς καμιά προσπάθεια να μιμηθεί ή να ανταγωνιστεί τα κτίρια της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Επιχειρεί απλά να προσαρμοστεί μεταξύ τους.
Το εσωτερικό διαμορφώθηκε αποκλειστικά με επισκευασμένα έπιπλα αντίκες, πίνακες σχετιζόμενους με τη ναυτική ιστορία και γκραβούρες που απεικονίζουν το νησί. Τα λιτά και απολύτως απαραίτητα στοιχεία διακόσμησης επιλέχθηκε να έχουν αναφορές στη θάλασσα, αναβιώνοντας και μεταφέροντας στην εποχή μας το ύφος από το ναυτικό παρελθόν του οικισμού της Οίας και των πρώτων ιδιοκτητών του. Παραμένει κυρίαρχη η παρουσία του λευκού χρώματος στα δομικά στοιχεία, που επικράτησε να χαρακτηρίζει τις Κυκλάδες, σε συνδυασμό με την παρουσία μπλε εξωτερικών και εσωτερικών κουφωμάτων.

Βιοκλιματικός σχεδιασμός και κατασκευή
Τα παραδοσιακά κτίρια στους οικισμούς των Κυκλάδων διακρίνονται για μια πολύ σοφή, πλήρη και μεστά μελετημένη βιοκλιματική αντιμετώπιση του τοπικού μικροκλίματος, που διακρίνεται για την πολύ χαμηλή βροχόπτωση, τους εξαιρετικά δυνατούς βόρειους ανέμους, την έντονη ηλιοφάνεια και το υψηλό ποσοστό υγρασίας. Ως εκ τούτου, αυτό που ενστικτωδώς καλείται να κάνει ο μηχανικός κατά την ανακατασκευή είναι να ακολουθήσει τις ίδιες θεμελιώδεις αρχές, όπως τη βαριά θερμομονωτική κατασκευή από πέτρα, άσπα και πατητό τσιμεντοκονίαμα, το ανακλαστικό λευκό των όψεων, τα μετρημένα μικρά ανοίγματα, τις "παραθύρες" και τη συλλογή των ομβρίων υδάτων σε υπόγειες δεξαμενές ή "στέρνες".
Τα υπόσκαφα κτίρια διακρίνονται για την εξαιρετική θερμική αδράνεια που διαθέτουν λόγω της επαφής τους με τη γη και συγκεκριμένα με τη συμπυκνωμένη από το πέρασμα των χιλιετηρίδων ηφαιστειακή τέφρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι η διακύμανση της θερμοκρασίας κατά τη θερινή περίοδο στο βάθος των χώρων, που πάντοτε βρίσκεται το κυρίως υπνοδωμάτιο, δεν ξεπερνά ποτέ τους 26 βαθμούς Κελσίου.
Το εσωτερικό ανάπτυγμα των υπόσκαφων χώρων και των εξωτερικών τοίχων ενισχύθηκε με ενιαία μεμβράνη αποστράγγισης, πακτωμένη με αγκύρια στην άσπα, οι ηλεκτρολογικές και υδραυλικές εγκαταστάσεις τοποθετήθηκαν εσωτερικά της ζώνης αποστράγγισης, και καλύφθηκαν με παχύ ενισχυμένο επίχρισμα με στεγανωποιητικό μάζας και ακρυλικό χρώμα στο τελείωμα. Τα δάπεδα επιστρώθηκαν με ενισχυμένο για τις ρηγματώσεις άοπλο σκυρόδεμα με στεγανοποιητικό μάζας και τελική επικάλυψη χρωματιστού πατητού τσιμεντοκονίαματος, όπως και στα λουτρά. Τα χαρακτηριστικά πλαίσια των ανοιγμάτων με τον κόκκινο πωρόλιθο, τα λεγόμενα "ποριά" συντηρήθηκαν.
Οι ανοιγόμενες "παραθύρες", είτε λαξευμένες στην άσπα είτε κτιστές επάνω στις ταράτσες, παρέχουν τη δυνατότητα διαμπερούς και εφελκυστικού αερισμού, όπως και μια μικρή έστω ποσότητα φυσικού φωτός στο βάθος των χώρων. Επειδή οι υπόσκαφοι χώροι διακρίνονται για τη χαμηλή στάθμη φυσικού φωτισμού και την υψηλή υγρασία, οι "παραθύρες" διατηρήθηκαν ως είχαν.
Σε όλους τους χώρους τοποθετήθηκε σωλήνας PVC ∅ 125 βαρέος τύπου κάτω από το επίπεδο του δαπέδου, ο οποίος με χρήση ανεμιστήρα και ρυθμιζόμενου χρονοδιακόπτη με αισθητήρα υγρασίας παρέχει στο βάθος των υπόσκαφων φρέσκο, δροσερό αέρα.
Κατασκευάστηκαν νέα ξύλινα κουφώματα με κρύσταλλα χαμηλής εκπεμπτικότητας (low-e) στη θέση 2 των κρυστάλλων, με δείκτη θερμικής διαπερατότητας 1.1 W/(m2·K) και διπλά λάστιχα - αεροφράκτες και με εσωτερικά παντζούρια στα ίδια σημεία και της ίδιας μορφολογίας με τα προϋπάρχοντα.
Στον εξωτερικό χώρο, οι μεγάλες αυλές διαστρώθηκαν με το παραδοσιακό "πλακωτό" με κολυμβητές πέτρες ή λείο μερικώς ανακλαστικό πατητό τσιμεντοκονίαμα, ενώ δημιουργήθηκαν χτιστές "παγκάδες" σε συνδυασμό με ξύλινες πέργκολες για τη σκίαση. Η κληματαριά και η μπουκαμβίλια αποτελούν δύο φυτά που ευδοκιμούν στο τοπικό κλίμα, αγκαλιάζουν τους εξωτερικούς χώρους και δημιουργούν μια προστατευμένη από το βορρά και τον ήλιο γωνιά διημέρευσης. Κατά τη διάρκεια των θερινών μηνών ανθίζουν και αποκτούν όγκο επάνω στις εξωτερικές πέργκολες, προσφέροντας επαρκή σκίαση και σε συνδυασμό με τοπικούς ανεμιστήρες προσέγγιση της ζώνης θερμικής άνεσης.
Αξίζει να σημειωθεί ότι όλα τα υλικά έφτασαν στο εργοτάξιο με χρήση γαϊδουριών. Ο φέρων οργανισμός κατασκευάστηκε από οπλισμένο σκυρόδεμα, οι εξωτερικές τοιχοποιίες φέρουν ενδιάμεση θερμομόνωση με χρήση πλακών αφρώδους εξηλασμένης πολυστερίνης πάχους 8 εκατοστών, όπως επίσης και οι θόλοι εσωτερικά του φέροντος οργανισμού.
Οι τελικές επιφάνειες καλύφθηκαν με επίχρισμα, ενισχυμένο με ρητίνη και βάφτηκαν με λευκό χρώμα, το οποίο διαθέτει υψηλή ανακλαστικότητα στην ηλιακή ακτινοβολία 0,86 (SR) και συντελεστή εκπομπής στην υπέρυθρη 0,89 (ε). Η υψηλή ανακλαστικότητα στην ηλιακή ακτινοβολία στο ορατό φάσμα, όσο και στην υπέρυθρη και στην υπεριώδη ακτινοβολία, που εκφράζει το ποσοστό της προσπίπτουσας ακτινοβολίας που ανακλάται από μια επιφάνεια, συντελεί στη μικρότερη συσσώρευση θερμότητας στη μάζα του υλικού και στη χαμηλότερη επιφανειακή θερμοκρασία ανά εποχή καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Αντίστοιχα, προτιμήθηκαν επιλεκτικά ανοιχτόχρωμες και ανακλαστικές επιστρώσεις στους εξωτερικούς χώρους, όπως και στον περιβάλλοντα χώρο, με χρήση πατητού τσιμεντοκονιάματος.
Ο νότιος προσανατολισμός του κτιρίου και η διάταξη των αυλών προς αυτόν βοηθούν τον παθητικό ηλιασμό άρα και τη μείωση των θερμικών αναγκών κατά τους μήνες Απρίλιο, Μάιο και Οκτώβριο. Η χωροθέτηση των ανοιγμάτων αντιδιαμετρικά, με διαφορά ύψους και επιλεκτικά κουφώματα στο βορρά για θερινό νυκτερινό αερισμό, βοηθά το φυσικό αερισμό. Το σύστημα θέρμανσης - ψύξης, που στα υπόσκαφα τοποθετήθηκε για τους επισκέπτες για καθαρά ψυχολογικούς λόγους, αποτελείται από τοπικά split units που κατά τη θερινή περίοδο υποβοηθούνται από επικαθήμενους ανεμιστήρες.
Για το ζεστό νερό χρήσης τοποθετήθηκαν επιλεκτικά ηλιακοί συλλέκτες  των 150 l που διαθέτουν σύστημα χωρίς εμφανή θερμαντήρα και μικρό όγκο και μπορούν να προσαρμοστούν σε μη ορατούς μικρούς χώρους, χωρίς να επιβαρύνουν την εικόνα του υπάρχοντος παραδοσιακού οικισμού. Οι υπάρχουσες στέρνες καθαρίστηκαν και επαναλειτούργησαν, όπως επίσης δημιουργήθηκε όδευση των ομβρίων των ταρατσών και των θόλων των νέων κτιρίων προς τις στέρνες για επικουρική χρήση κατά τη θερινή περίοδο.