Αποκατάσταση & επανάχρηση βιομηχανίας "Ματσάγγου" στον Βόλο

Μετά το κλείσιμο των περισσοτέρων βιομηχανιών τη δεκαετία του 1970 - 1980 η πόλη του Βόλου έχασε το στίγμα της και τον προσανατολισμό της. Η ανασφάλεια και ο έντονος προβληματισμός έγιναν πλέον καθημερινός σύντροφος των κατοίκων της πόλης. Η άλλοτε ακμάζουσα πόλη - λιμάνι των αρχών του 20ού αιώνα μετρούσε τις πληγές της. Ο πόλεμος, ο εμφύλιος και κατόπιν οι καταστρεπτικοί σεισμοί του 1955 - '56 και οι πλημμύρες του 1956 - '57, σε συνδυασμό με την αδυναμία εκσυγχρονισμού των βιομηχανικών επιχειρήσεων και την εξεύρεση νέων αγορών στο εξωτερικό σήμαναν το τέλος μιας ολόκληρης εποχής ανάπτυξης και ευημερίας για την πόλη του Βόλου και τους κατοίκους της.
Αδιάψευστοι μάρτυρες του ένδοξου βιομηχανικού παρελθόντος τα παλαιά εργοστάσια που παρέμεναν ανενεργά, σκοτεινά σημεία, σημεία διακοπής του ταλαιπωρημένου αστικού ιστού και των λειτουργιών της πόλης. Ξεχωριστή θέση σε αυτά έχει το ιστορικό καπνεργοστάσιο του Ματσάγγου. Κτισμένο στην καρδιά της εμπορικής αγοράς, καταλαμβάνει δύο ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα με συνολικό εμβαδό 13.000 m2. Ιδρυτής του εργοστασίου ο Νικόλαος Ματσάγγος από το Κατηχώρι του Πηλίου.Το πρώτο εργοστάσιο κατασκευάσθηκε στην οδό Π. Μελά το 1890. Το 1928 τη διεύθυνση του εργοστασίου ανέλαβαναν οι γιοι του Γιάννης και Κώστας Ματσάγγος. Το εργοστάσιο είχε ανοδική πορεία με αύξηση της παραγωγής και συνεχείς επεκτάσεις των εγκαταστάσεών του. Το 1947 με παραγωγή 200.000 κιλά το μήνα και 1850 άτομα προσωπικό καταλάμβανε την πρώτη θέση στις ελληνικές καπνοβιομηχανίες. Το 1940 - '42 πέθαναν οι ιδιοκτήτες και παράλληλα με την αλλαγή διοίκησης και τις δυσμενείς οικονομικές και πολιτικές συνθήκες το 1970 η ονομαστή καπνοβιομηχανία τέθηκε υπό αναγκαστική διαχείριση, οπότε σταμάτησε και η σειρά παραγωγής.
Το νεοϊδρυθέν Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (1984), με πρόεδρο της διοικούσας επιτροπής τον αρχιτέκτονα καθηγητή Παντελή Λαζαρίδη, αποφάσισε τη διασπορά των πανεπιστημιακών σχολών σε υφιστάμενα βιομηχανικά κελύφη μέσα στον ιστό της πόλης. Αυτή η απόφαση, όπως αποδείχθηκε στην πορεία, ήταν καθοριστική για το μέλλον και τη διάσωση των κτιρίων της ιστορικής καπνοβιομηχανίας.
Αρχιτεκτονική και δομοστατική οργάνωση της καπναποθήκης
Το συγκρότημα Ματσάγγου θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως το ζωντανό δείγμα, στο οποίο αποτυπώνεται η εξέλιξη των διαφόρων βιομηχανικών τύπων κτιρίων στον ελληνικό χώρο.
Το συγκρότημα αποτελείται από τέσσερα κτίρια κτισμένα σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, το 1890, το 1926, το 1929 και το τελευταίο το 1936 - '37. Το τέταρτο κτίριο αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της αρχιτεκτονικής του μοντέρνου κινήματος την περίοδο του Μεσοπολέμου. Η αρχιτεκτονική του είναι πολύ κοντά στην αντίστοιχη δημόσιων κτιρίων της ίδιας περιόδου (σχολεία) και προφανώς δανεισμένη από αντίστοιχους κτιριακούς τύπους. Καθαρές γραμμές στις όψεις, μεγάλα συμμετρικά ανοίγματα με μεταλλικά κουφώματα, χωρισμένα σε τετράγωνα καϊτια, καθαρή ογκοπλασία και παντελής έλλειψη διακοσμητικών μοτίβων. Είναι κατασκευασμένο με φέροντα οργανισμό οπλισμένου σκυροδέματος, χωρισμένο σε δύο κτίρια με αντισεισμικό αρμό 10 cm πλάτους, και μόνον τα τοιχώματα του υπογείου είναι κτισμένα με λιθοδομή πάχους 70 cm και ενισχυτικό κονίαμα από πορσελάνη κατά την προσφιλή τακτική αντίστοιχων κατασκευών για προστασία από τον υδροφόρο ορίζοντα στην περιοχή.

Η αρχιτεκτονική πρόταση
Μορφή
Η αρχιτεκτονική πρόταση κινείται στη λογική της διατήρησης της μορφολογίας των διατηρητέων όψεων του κτιρίου και της πλήρους αναμόρφωσης και αναδιάταξης των υπόλοιπων, χρησιμοποιώντας νέες τεχνολογίες και υλικά, ούτως ώστε να είναι απολύτως διακριτές, δείχνοντας παράλληλα το μεταγενέστερο χρόνο κατασκευής τους. Διατηρήθηκαν και αποκαταστάθηκαν πλήρως οι βορινή όψη της οδού Αλεξάνδρας, η ανατολική όψη της οδού Μακεδονομάχων και τμήμα της δυτικής όψης επί της οδού Π. Μελά. Αντιθέτως, αποξηλώθηκαν πλήρως η νότια και η ανατολική όψη, οι οποίες συνέχονται με τον ακάλυπτο και οι οποίες δεν παρουσίαζαν κανένα μορφολογικό ενδιαφέρον (παλαιότερα κρύβονταν πίσω από την κατοικία Ματσάγγου, πριν από την κατεδάφισή της). Σημαντική αρχιτεκτονική χειρονομία αποτελεί η δεύτερη όψη - φίλτρο, που κατασκευάσθηκε στη δυτική και νότια όψη προς τον ακάλυπτο χώρο. Βασικό υλικό η μεταλλική βιομηχανική σχάρα. Η σχάρα πακτώνεται με ειδικά μεταλλικά αγκύρια σε μεταλλικό σκελετό από κοιλοδοκούς 20x20x4 (cm) και χρησιμοποιείται είτε στην όψη ως σκίαστρο, είτε ως δάπεδο για τη δημιουργία των διαδρόμων πυρασφάλειας είτε για τη δημιουργία της πέργκολας στο δώμα του Γ' ορόφου. Η συνειδητή διαφοροποίηση των δύο μη διατηρητέων όψεων μέσω της χρήσης της μεταλλικής σχάρας δίνει κατ' ουσίαν προβάδισμα στις υπόλοιπες διατηρητέες όψεις του βιομηχανικού κτιρίου. Το παλαιό συνυπάρχει με το καινούριο μέσω μιας αντιθετικής αλλά συμβιωτικής σχέσης χωρίς ηγεμονισμούς, αλλά με απόλυτο σεβασμό το ένα στο άλλο. Οι νέες κατασκευές είναι απολύτως διακριτές, δείχνοντας με ξεκάθαρο αρχιτεκτονικά τρόπο το μεταγενέστερο χρόνο κατασκευής τους και την ιστορική διαστρωμάτωση των διαφορετικών περιόδων κατασκευής και λειτουργίας του κτιρίου.

Λειτουργία
Τα οικονομικά περιθώρια που τέθηκαν από τη διοίκηση του πανεπιστημίου ήταν αυστηρά περιορισμένα. Δέκα εκατομμύρια ευρώ για 5.000 m2 κτιρίου για πανεπιστημιακή χρήση. Το κτιριολογικό πρόγραμμα ολοκληρώθηκε σε απόλυτη συνεργασία με το οικονομικό τμήμα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. που θα στεγαζόταν στο κτίριο. Διατηρήθηκε η υφιστάμενη δομή με τα δύο κεντρικά κλιμακοστάσια και κατεδαφίστηκε το τρίτο βοηθητικό για την καλύτερη χωροθέτηση των αιθουσών διδασκαλίας. Βασική συνθετική επιλογή ήταν η δημιουργία άνετου εσωτερικού δημόσιου χώρου, που θεωρήθηκε ότι είναι βασική απαίτηση για ένα δημόσιο εκπαιδευτήριο. Τρία εσωτερικά αίθρια διασχίζουν κατακόρυφα το κτίριο, συνεισφέροντας σημαντικά στη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών φωτισμού και αερισμού και οπτικής διαπερατότητας κατά την έννοια του ύψους. Το τρίτο, απαιτούμενο για λόγους πυρασφάλειας, κλιμακοστάσιο κατασκευάσθηκε προς την πλευρά του ακαλύπτου, συνδυαζόμενο με τη δημιουργία μιας δεύτερης όψης - φίλτρου προστασίας από το δυσμενή δυτικό προσανατολισμό. Οι χώροι υγιεινής παρεμείναν στην αρχική τους θέση ως κατακόρυφη στήλη σε όλους τους ορόφους, διατηρώντας παράλληλα και τη μορφολογία των μικρών παραθύρων στην ανατολική διατηρητέα όψη. Διατηρήθηκαν οι τρεις προϋπάρχουσες είσοδοι (από τις οδούς Αλεξάνδρας, Μακεδονομάχων και από τη στοά) και δημιουργήθηκε μία τέταρτη προς την πλευρά του ακαλύπτου με όλες τις προδιαγραφές για την ασφαλή εξυπηρέτηση ατόμων με ειδικές ανάγκες.
Καθ' ύψος το κτίριο περιλαμβάνει στο ισόγειο τη γραμματεία, το κυλικείο, και μικρές αίθουσες για το μεταπτυχιακό πρόγραμμα μαθημάτων, σεμινάρια και ειδικά μαθήματα επιλογής, στον Α' και Β' όροφο αίθουσες διδασκαλίας, και στον Γ' όροφο τα γραφεία των καθηγητών και αίθουσα για τις ανάγκες των συνεδριάσεων του τμήματος.

Δομική και κατασκευαστική ανάλυση του κτιρίου
Ο έλεγχος στατικής επάρκειας έδειξε ότι απαιτούνταν σημαντικές επεμβάσεις και ενισχύσεις στο φέροντα οργανισμό του κτιρίου, ούτως ώστε αυτό να καταστεί ασφαλές σύμφωνα με τις ισχύουσες προδιαγραφές. Η πρόταση ενίσχυσης του κτιρίου περιελάμβανε τα εξής:
• Δημιουργία νέου φέροντος οργανισμού από οπλισμένο σκυρόδεμα, εσωτερικά των περιμετρικών τοίχων του κτιρίου.
• Ενίσχυση των εσωτερικών υποστυλωμάτων με έγχυτους μανδύες από εμφανές οπλισμένο σκυρόδεμα.
• Ενίσχυση των πλακών (Zöllner ιταλικού τύπου) από την επάνω πλευρά με πρόσθετη πλάκα πάχους 10 cm.
• Ενίσχυση δοκών και διαδοκίδων με ειδικά ανθρακονήματα, αφού προηγουμένως επισκευασθούν τοπικές φθορές με τσιμεντοκονιάματα υψηλής αντοχής.
• Ενίσχυση της θεμελίωσης με νέα πλάκα ραντιέ.
• Δημιουργία στεγανολεκάνης για την προστασία από την υγρασία.

Βιοκλιματική προσέγγιση
Στην ιδιαίτερα δύσκολη οικονομική συγκυρία και τη συνεχή υποβάθμιση του περιβάλλοντος είναι σημαντικό να προσεγγίζεται η αρχιτεκτονική με μία διαφορετική ματιά από ό,τι τα προηγούμενα χρόνια. Είναι απαραίτητο να προσανατολίζονται οι κατασκευές στη μεγαλύτερη δυνατή εξοικονόμηση ενέργειας τόσο κατά το στάδιο της κατασκευής, όσο και κατά το στάδιο της λειτουργίας. Βεβαίως η βιοκλιματική προσέγγιση δεν μπορεί να είναι επίπλαστη, αντιθέτως πρέπει να ενσωματώνεται στο αρχικό στάδιο σχεδιασμού και να αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του. Προτάθηκαν τα εξής:
• Μόνωση του κτιριακού κελύφους (από την εσωτερική πλευρά λόγω των διατηρητέων όψεων).
• Διαμπερής φυσικός εξαερισμός και αερισμός μέσω διπλών ανοιγμάτων.
• Φυσικός φωτισμός αιθουσών διδασκαλίας μέσω μεγάλων περιμετρικών ανοιγμάτων και του κεντρικού χώρου μέσω των εσωτερικών αιθρίων.
• Ηλιοπροστασία δυτικής και νότιας όψης με την κατασκευή της δεύτερης όψη- φίλτρου.
• Απαγωγή του θερμού αέρα κατά τους θερινούς μήνες μέσω ειδικών περσίδων διαφυγής προς τα αίθρια.
• Συλλογή του βρόχινου νερού σε ειδικές δεξαμενές και χρήση του για την εξυπηρέτηση των δευτερευουσών αναγκών.
• Σύστημα ΒΜS διαχείρισης και βελτιστοποίησης των Η/Μ εγκαταστάσεων του κτιρίου.