Ανακαίνιση εξοχικής κατοικίας στις Σπέτσες

Στις αρχές της δεκαετίας του ’70, ο πανελλήνιος συνεταιρισμός μηχανικών και εργοληπτών προκήρυξε πανελλήνιο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για τη μελέτη ενός πρότυπου παραθεριστικού οικισμού σε μία πευκόφυτη πλαγιά με έντονες κλίσεις, στο νησί των Σπετσών. Το Α’ βραβείο και την ανάθεση κέρδισαν οι αρχιτέκτονες Δημήτρης και Σουζάννα Αντωνακάκη, οι οποίοι σχεδίασαν ένα σύνολο 200 διώροφων κατοικιών.
Χωρίς να καταφεύγουν σε απλοϊκές μιμήσεις των παραδοσιακών στοιχείων του νησιού (στέγες, καμάρες κλπ.), οι αρχιτέκτονες πέτυχαν να προσδώσουν μία ουσιαστική "μεσογειακότητα" στο σύνολο, μεταγράφοντας δομικά στοιχεία του αιγαιοπελαγίτικου οικισμού, όπως η αρμονική παράθεση πάνω στις τοπογραφικές καμπύλες, ώστε όλα τα κτίσματα να έχουν άπλετη θέα, οι οφιοειδείς δρόμοι, οι σχέσεις κλειστού- ημιυπαίθριου- ανοικτού χώρου, η εσωτερική αυλή που κρύβεται από την αυλόπορτα και το διαβατικό, το σπάσιμο των όγκων κλπ. Παράλληλα, εφάρμοσαν ευθέως διδάγματα της φιλοσοφίας της ομάδας των ΤΕΑΜ Χ, όπως την ανάδειξη των "ενδιάμεσων" χώρων σε πρωτεύοντα στοιχεία, και τη συμμετοχή του χρήστη στην παραγωγή του οικιστικού προϊόντος. Ειδικά το δεύτερο, το ενστερνίστηκε και ο συνεταιρισμός, παραδίδοντας στους δικαιούχους κελύφη με ολοκληρωμένο μόνον το σκελετό σκυροδέματος και τις βασικές οπτοπλινθοδομές, με την παραδοχή της αποπεράτωσης από τους δικαιούχους, βάσει των δικών τους αναγκών, αλλά με σεβασμό των γενικών κατευθυντήριων γραμμών.
Η πραγματικότητα δυστυχώς διέψευσε αυτές τις προσδοκίες. Όλα σχεδόν τα αίθρια κλείστηκαν, το φυσικό έδαφος σκάφτηκε, δημιουργήθηκαν ισόγεια επίπεδα χωρίς θέα και οι όψεις αλλοιώθηκαν σε μεγάλο. Το αποτέλεσμα ήταν μία ασφυκτική παράθεση κλειστών "κουτιών", χωρίς βιώσιμους υπαίθριους χώρους και χωρίς αποτελεσματικό φυσικό αερισμό και φωτισμό. Ο χρόνος, σε συνδυασμό με την φτωχή τοπική οικοδομική τεχνογνωσία της εποχής, επέφερε και μία έντονη πρόωρη γήρανση για τα κελύφη, που σε πολλές περιπτώσεις δεν είναι βιώσιμα, με τα σύγχρονα δεδομένα.
Σήμερα ο οικισμός περνάει μία δεύτερη νεότητα, με πολλούς συνιδιοκτήτες, από τη νεότερη γενιά, να προχωρούν σε ριζικές επισκευές και εκσυγχρονισμό. Μία τέτοια περίπτωση είναι και τα δύο κελύφη που εξετάζονται. Όταν τα αγόρασε ο νέος ιδιοκτήτης τους, το ένα ήταν σε κρίσιμη κατάσταση, με έντονες φθορές από υγρασία, διαβρώσεις οπλισμών, κατάρρευση τοιχοποιιών κ.α., ενώ το άλλο δεν είχε ποτέ αποπερατωθεί, με αποτέλεσμα ο φέρων οργανισμός να έχει φθαρεί ανεπανόρθωτα. Καθώς μάλιστα τα κτίσματα βρίσκονται στο τέλος ενός αδιεξόδου δρόμου στις παρυφές του οικισμού, ο περιβάλλων χώρος τους παρουσίαζε εικόνα εγκατάλειψης με αποσαθρωμένα πρανή, άγρια βλάστηση, και συσσώρευση σκουπιδιών.

Κεντρική ιδέα και κριτήρια σχεδιασμού
Η μελέτη είχε να αντιμετωπίσει τις εξής προκλήσεις:
• να προσδώσει μία "νέα αρχή" σε ένα πλήρως απαξιωμένο κέλυφος. Καθώς ο οικισμός λειτουργεί με το σύστημα της οριζόντιας ιδιοκτησίας, δεν υπήρχε η εναλλακτική του να κατεδαφιστεί το υπάρχον κτίριο και να αντικατασταθεί από ένα νέο.
• να δημιουργήσει ένα κτίριο με σύγχρονες οικοδομικές πρακτικές, το οποίο όμως θα έπρεπε να εξακολουθεί να αποτελεί τμήμα του οικιστικού συνόλου, και να μην επιβάλλεται ή να ξεχωρίζει με εξεζητημένο τρόπο.
• να επαναφέρει ζωτικά στοιχεία του αρχικού σχεδιασμού των Αντωνακάκη, όπως το σπάσιμο των όγκων, τη σχέση του μέσα με το έξω, την απλότητα και την καθαρότητα, τις οπτικές φυγές-καδραρίσματα και τη δημιουργία διακεκριμένων χώρων ανάλογα με τον προσανατολισμό.
• να δημιουργήσει μία κατοικία διακοπών, που να μεταφέρει τη θερινή αύρα και την αίσθηση του αιγαιοπελαγίτικου φωτός και της θέας, σύμφωνα με τις παραμέτρους που έθεσε εξαρχής ο ιδιοκτήτης.
Η επέμβαση περιελάμβανε την ενοποίηση των δύο κατοικιών, την πλήρη στατική ενίσχυση, την εκ νέου διαρρύθμιση των εσωτερικών χώρων και των όψεων και την ενσωμάτωση νέων υλικών, δικτύων και κατασκευών. Η ανάπλαση επεκτάθηκε σε μεγάλη έκταση και στον υπαίθριο χώρο με εξυγίανση των πρανών, δημιουργία αναλημματικών τοιχίων, και μεγάλης κλίμακας φυτεύσεις.

Περιγραφή κτιρίου
Τα υφιστάμενα κτίρια ήταν τριώροφα, τοποθετημένα σε έντονη πλαγιά, με το ημιεπίπεδο μεταξύ α’ και β’ ορόφου να αποτελεί το επίπεδο εισόδου από την επάνω -δυτική- πλευρά, και το ισόγειο να βλέπει στην κάτω -ανατολική- πλευρά. Η επέμβαση διατήρησε αυτήν τη χαρακτηριστική κλιμάκωση, συνδυάζοντάς την και με την αντίστοιχη κλιμάκωση των εξωτερικών χώρων στις τρεις εξωτερικές πλευρές. Δημιουργήθηκε ένα νέο πλατύτερο κλιμακοστάσιο, σε αντικατάσταση των δύο στενών υφιστάμενων.
Στο επίπεδο του β’ ορόφου, διατάσσονται το καθιστικό και η κουζίνα. Προκειμένου να ανακτηθεί μεγαλύτερος αύλειος χώρος, ο όροφος υποχώρησε από την οικοδομική γραμμή και δημιουργήθηκε μία μεγάλη βεράντα, εκμεταλλευόμενη τη θέα των νησιών, των Σπετσών, της Ύδρας, της Δοκού, και του Μυρτώου Πελάγους με την ακτογραμμή της Πελοποννήσου. Προκειμένου να μην εμποδίζεται η θέα και ο ηλιασμός, όταν είναι επιθυμητός, κατασκευάστηκε ένα μηχανοκίνητο στέγαστρο με δυνατότητα πλήρους ανάσυρσης και απόκρυψης στο δώμα του κτιρίου. Σε αντίθεση με την προϋπάρχουσα τυφλή όψη, έγινε εκμετάλλευση και της τρίτης πλευράς που διαθέτει το κτίσμα, με τη δημιουργία ενός μεγάλου παραθύρου –"ματιού" προς το δάσος. Τα νέα μεγάλα ανοίγματα, και στις τρείς πλευρές, σε συνδυασμό με τον ρυθμιζόμενο φεγγίτη-πτερύγιο επαναφέρουν τον διαμπερή φυσικό αερισμό.
Στο επίπεδο του α’ ορόφου, χωροθετούνται υπνοδωμάτια με πρόσβαση στην αυλή της νότια πλευράς, ενώ στο επίπεδο του ισογείου χωροθετούνται οι δύο ξενώνες με χρήση της ανατολικής αυλής.

Τεχνολογίες κατασκευής και επιλογή υλικών
Ο φέρων οργανισμός και τα πέδιλα ενισχύθηκαν πλήρως, με μανδύες και νέα φέροντα στοιχεία. Οι οπτοπλινθοδομές ανακατασκευάστηκαν, με χρήση θερμομόνωσης. Ομοίως, στα δώματα εφαρμόστηκε στεγανοποίηση και θερμομόνωση. Σε όλο το κτίριο εφαρμόστηκε εξωτερικό επίχρισμα.
Σε όλα τα δάπεδα, εσωτερικών και εξωτερικών χώρων, εφαρμόστηκε πατητή τσιμεντοκονία σε μπεζ χρωματισμό, προκειμένου αφενός να ενοποιηθούν οι χώροι και αφετέρου να αποδοθεί η θερινή φωτεινή αίσθηση, που είχε ζητήσει ο ιδιοκτήτης. Η τσιμεντοκονία εφαρμόστηκε επίσης στα ξυλουργικά έπιπλα των λουτρών και στα ξύλινα πατήματα της σκάλας. Η νέα σκάλα έγινε μεταλλική, χωρίς ρίχτια, έτσι ώστε να μη διακόπτονται οι οπτικές φυγές.
Όλα τα εξωτερικά κουφώματα είναι αλουμινίου, βαμμένα σε ένα -εκτός καταλόγων- γαλάζιο χρώμα, το οποίο βρέθηκε μετά από ανάλυση των αποχρώσεων του γαλάζιου στον παραδοσιακό οικισμό των Σπετσών. Τα κιγκλιδώματα είναι ανοξείδωτα για λόγους αντοχής και πιο διακριτικής εμφάνισης, ενώ το συρόμενο στέγαστρο διαθέτει μεμβράνη "καμουφλάζ" για δημιουργία κυματίσματος των σκιών πάνω στο δάπεδο.
Στον εξωτερικό χώρο, χρησιμοποιήθηκε χτυπητό μάρμαρο για τις πλακοστρώσεις, καθώς και ακατέργαστη πέτρα Χαλκιδικής και επίχρισμα με κεραμάλευρο για την επένδυση των τοιχίων, που ορίζουν τις φυτεμένες πεζούλες, ώστε να αποδοθεί η έννοια των "φυσικών" αναχωμάτων. Η ίδια πέτρα χρησιμοποιήθηκε και σε ιδιαίτερους τοίχους του ισογείου, για να προσδώσει την έννοια του "υπόσκαφου" και της επαφής με το φυσικό ανάγλυφο.
Για τη φύτευση, έγινε συνεργασία με γεωπόνο, κάτοικο του νησιού και γνώστη της τοπικής χλωρίδας. Χρησιμοποιήθηκαν ενδημικά φυτά, χαρακτηριστικά του τόπου (ελιές, βουκαμβίλιες, αμυγδαλιές, συκιές, δενδρολίβανα κα), με μικρές ανάγκες ποτίσματος. Η κατασκευή έγινε με το σύστημα της αυτεπιστασίας, με χρήση, όπου ήταν δυνατόν, τοπικών συνεργείων.