Μελέτη υλοποίησης του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Κύπρου

Πρόκειται για ένα έργο που έχει προκύψει από το 1ο βραβείο στο διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, δύο φάσεων, που προκήρυξε η Κυπριακή Δημοκρατία το 2016. Στην πρώτη φάση του διαγωνισμού ανάμεσα σε 129 συμμετοχές προκρίθηκαν 7 γραφεία, ενώ στη δεύτερη δόθηκαν 3 βραβεία από την 9μελή επιτροπή του διαγωνισμού στην οποία συμμετείχαν ο Sir Peter Cook και ο Ηλίας Ζέγγελης.
Το αρχιτεκτονικό γραφείο xza architects έλαβε το Α’ Βραβείο, σε ένα εμβληματικό έργο, όχι μόνο για την ανάδειξη της Κυπριακής Αρχαιολογίας και των συλλογών της διεθνώς, αλλά αφορά και έναν ευρύ αστικό σχεδιασμό για την ανάπτυξη και προβολή της Λευκωσίας.
Το 2019, το Κυπριακό Δημόσιο ανέθεσε στην αρχιτεκτονική ομάδα του 1ου Βραβείου την εκπόνηση της πλήρους μελέτης του Νέου Κυπριακού Μουσείου (Προμελέτης, Τελικής μελέτης και Μελέτης Εφαρμογής). Απαιτήθηκε ο συντονισμός από τον Αρχιτέκτονα 22 συνολικά μελετητικών ομάδων διαφόρων ειδικοτήτων, από την Κύπρο, την Ελλάδα και την Ευρώπη, ώστε να καλυφθεί με πληρότητα το εύρος όλων των απαιτούμενων ειδικών μελετών του έργου. Από το τέλος του 2021, το έργο βρίσκεται σε δημοπράτηση, οδεύοντας στην υλοποίησή του.
Το νέο μουσείο πρόκειται να φιλοξενήσει τις εξαιρετικά σημαντικές συλλογές της κυπριακής αρχαιολογίας, συμβάλλοντας στη διεθνή ανάδειξη της ιστορίας και του Κυπριακού πολιτισμού.

Λειτουργικό πρόγραμμα
Το κτίριο, επιφάνειας περίπου 27.000 m², με υπαίθριες και αστικές διαμορφώσεις (23.000 m2) και προϋπολογισμού 102.000.000 €, περιλαμβάνει, πέρα από τις μόνιμες εκθέσεις (7.500 m2), χώρους περιοδικών εκθέσεων, εκπαιδευτικών εργαστηρίων, εστιατόριο-καφέ, εργαστήρια συντήρησης, αποθήκες αρχαιολογικού υλικού, βιβλιοθήκη, αμφιθέατρο 300 θέσεων, χώρο 380 θέσεων στάθμευσης καθώς και τη διαμόρφωση μιας μεγάλης υπαίθριας έκτασης που αρχίζει μπροστά από το Κυπριακό Κοινοβούλιο και εκτείνεται μέχρι τον Πεδιαίο Ποταμό.
Πρώτη προσέγγιση
Η ιδιαιτερότητα ενός αρχαιολογικού μουσείου είναι ότι φιλοξενεί έναν κόσμο που έρχεται από τα σπλάχνα της γης. Με αυτή την αξία τα ανακάλυψαν ξανά οι άνθρωποι, σκάβοντας τη γη για να βρουν την ταυτότητά τους. Ποιο πρέπει να είναι το νέο περιβάλλον για κάτι που έρχεται ξανά στο φως; Η μελέτη προτείνει να ανασηκωθούν από το έδαφος και να δηλώσουν την παρουσία τους στους σύγχρονους ανθρώπους.

Συνθετικές χειρονομίες
Η πρόθεση να αναδειχθούν τα αρχαιολογικά ευρήματα από την ανασκαφή και το παρελθόν στο φως και στον ενεστώτα χρόνο, οδήγησε στην ανύψωση του μουσείου, επιτρέποντας να ελευθερωθεί το ισόγειο και να αποδοθεί στην πόλη. Δημιουργείται έτσι μια νέα χωρική στρωματογραφία, που αποτελείται από τρεις οριζόντιες ζώνες. Η ανώτερη ζώνη αφορά το αιωρούμενο σώμα του μουσείου, Memory layer. Η ενδιάμεση ζώνη υποδέχεται την πόλη, City layer. Στην κάτω ζώνη, River layer, οργανώνεται μια μικρή κάτω πόλη, συγκεντρώνοντας τις καθημερινές λειτουργίες του κτιρίου.

Εξέλιξη σχεδιασμού
Οι υπερυψωμένοι όγκοι παρακολουθούν τις μακρές φυγές του περιβάλλοντος και πλάθονται για να προσαρμοστούν στο τριγωνικό οικόπεδο και στις γειτνιάσεις. Τα διαμήκη κενά μεταξύ τους επιτρέπουν τις φυγές ανάμεσα στην πόλη και το ποτάμι. Το βιοκλιματικό στέγαστρο ορίζει τον κενό χώρο και την είσοδο του κτιρίου.
Η υπερύψωση των όγκων επιτρέπει να ελευθερωθεί το επίπεδο του εδάφους για να διαμορφωθεί ο μεγάλος δημόσιος χώρος της πόλης.

Α’ Ισόγειο L0
Στο πρώτο επίπεδο, το επίπεδο της Πόλης, μια αλληλουχία διαβαθμισμένων ποιοτήτων επιτρέπει τη βίωση του κτιρίου με διαφορετικούς τρόπους. Αρχίζει με την Κεντρική πλατεία, συνεχίζει με την υπαίθρια περιοχή της στεγασμένης εισόδου που εξελίσσεται σε ένα κατακόρυφο αίθριο. Η είσοδος ανάμεσα σε δύο αίθρια επιτρέπει τις φυγές μέχρι τη φυτεμένη πλατφόρμα των υπαίθριων εκθέσεων, που καταλήγει στο νέο πάρκο του ποταμού.

Β’ Ισόγειο Β1
Στο δεύτερο επίπεδο, το επίπεδο του Ποταμού, μια μικρή ισόγεια πόλη συσπειρώνεται γύρω από το αίθριο του μουσείου, που εκβάλλουν το εστιατόριο, οι περιοδικές εκθέσεις και η βιβλιοθήκη. Αυτό εκτείνεται με τον δρόμο των Λειτουργών, που τον πλαισιώνουν η Διοίκηση και το Τμήμα Αρχαιοτήτων, προς το ποτάμι. Ενώ τα Εργαστήρια σε μια πιο ήσυχη και προστατευμένη περιφέρεια με διαμπερή φυσικό φωτισμό και δικές τους μικρές ημιυπαίθριες αυλές έχουν την καθημερινότητά τους. Στο κέντρο ο εκπαιδευτικός κήπος των παιδιών. Περίπατοι και πολιτιστικές διαδρομές φτάνουν μέχρι την κοίτη του ποταμού.

Η προσβασιμότητα είναι μελετημένη τόσο από τους ποδηλατοδρόμους όσο και από τα υπαίθρια και υπόγεια πάρκινγκ, ώστε το κτίριο να προσεγγίζεται απρόσκοπτα από τους επισκέπτες, την τροφοδοσία και της βοηθητικές υπηρεσίες εξυπηρέτησης.

Χώροι Μόνιμης Έκθεσης L1-L2
Το περιεχόμενο της μόνιμης έκθεσης καθόρισε την αρχιτεκτονική πρόταση διαχωρίζοντας τρεις χωρικές και νοηματικές ενότητες, που υλοποιούνται σε τρείς διακριτούς γλυπτικούς όγκους: ο Τόπος (η Προϊστορία) εστιάζει στη σχέση των πρώτων κατοίκων με τη γη και τους πόρους της, η Θάλασσα (το άχρονο ενδιάμεσο) διηγείται την αδιάληπτη σχέση του νησιού με το θαλάσσιο στοιχείο και ο Κόσμος (οι Ιστορικοί χρόνοι) εστιάζει στις σχέσεις και αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους μεσογειακούς πολιτισμούς.

Η έκθεση εξελίσσεται ανά όγκο, στο ισόγειο και στο πατάρι του. Η πρόταση προσφέρει έναν ευέλικτο εκθεσιακό όγκο, και όχι μόνο μια κάτοψη, που διαβαθμίζεται στην ανθρώπινη κλίμακα με την χρήση των παταριών και εκμεταλλεύεται το κέλυφος, τους τοίχους και τα δάπεδα για την ανάπτυξη πολύμορφων μέσων της αφήγησης.
Απαιτήθηκε μακρά και έντονη συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων της Κύπρου, ώστε να καταλήξουν τα θέματα των αρχαιολογικών συλλογών και της μόνιμης Έκθεσης (~6000 εκθέματα) για την ολοκλήρωση της Μουσειολογικής και Μουσειογραφικής μελέτης. Ταυτόχρονα, στενή συνεργασία με τους Συντηρητές του Τμήματος, ώστε να καθοριστούν οι σύνθετες προδιαγραφές και ο εξοπλισμός των Εργαστηρίων Συντήρησης.
Σχετικά με το στατικό σχεδιασμό, οι όγκοι του μουσείου αιωρούνται πάνω από το έδαφος στηριζόμενοι σε δύο ακραίους ισχυρούς πυρήνες. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να αποφεύγονται τα ενδιάμεσα υποστυλώματα και το ισόγειο να αποδίδεται στην πόλη ελεύθερο για να φιλοξενήσει κάθε δραστηριότητα. Παράλληλα, οι εκθεσιακοί χώροι, ελεύθεροι από υποστυλώματα, επιτρέπουν την άνετη και ευέλικτη διάταξη του περιεχομένου των εκθέσεων, διευκολύνοντας την όποια αναπροσαρμογή. Φανταστήκαμε μία γέφυρα επικοινωνίας, και στατικά, ως κτίριο-γέφυρα τελικά έχει επιλυθεί το κτίριο. Η κιβωτοειδής μορφή, χρησιμοποιεί όλο το ύψος της όψης (εμφανές σκυρόδεμα υπόλευκης απόχρωσης) ως στατικό φορέα.
Ο βιοκλιματικός - ενεργειακός σχεδιασμός του κτιρίου αξιοποίησε τα κλιματικά δεδομένα με έμφαση στο φυσικό δροσισμό του κτιρίου και τη δημιουργία σκιασμένων και δροσερών χώρων στο άμεσο περιβάλλον του μουσείου. Το βιοκλιματικό στέγαστρο, το θερμομονωμένο κέλυφος των όγκων, ένα φωτοβολταϊκό σύστημα μεγάλης αποδοτικότητας και ένα μηχανολογικό σύστημα προοδευτικής παρακολούθησης των μεταβολών του περιβάλλοντος ενισχύουν την ενεργειακή απόδοση του κτιρίου, ώστε να ανταποκρίνεται στην κατηγορία του “σχεδόν μηδενικού ενεργειακού αποτυπώματος” σύμφωνα με τις απαιτήσεις της νομοθεσίας.
Επίσης, αντιμετωπίστηκαν επισταμένως τα θέματα προστασίας της περιοχής του έργου έναντι πλημμυρικών φαινομένων του Πεδιαίου ποταμού σε βάθος 200ετίας. Συγχρόνως κοινή συνισταμένη όλων των σταδίων μελέτης υπήρξε η προσπάθεια συγκράτησης του συνολικού κόστους του έργου στα καθορισμένα πλαίσια της Σύμβασης.
Πρόθεση του σχεδιασμού ήταν να συντεθεί ένα κτίριο σύγχρονο και καινοτόμο που θα αποτελέσει μια αναζωογονητική χειρονομία προς την πόλη της Λευκωσίας, θα γεννήσει νέα περιβάλλοντα, θα αποδώσει ένα σημαντικό δημόσιο χώρο και ίσως με την πάροδο του χρόνου δημιουργήσει ένα νέο κοινωνικό και πολιτιστικό πόλο στο κέντρο της πόλης.