Αποκατάσταση και ανάδειξη λιθόκτιστου κτίσματος ο νερόμυλος του Αγίου Γερμανού Πρεσπών

Ο νερόμυλος του Αγ. Γερμανού (1930) βρίσκεται στην ορεινή περιοχή του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών, σε υψόμετρο 1.100 m και σε απόσταση περίπου 400 m βόρεια του ομώνυμου οικισμού. Αποτελεί συγκρότημα τριών χρήσεων με τρεις ανεξάρτητους μηχανισμούς. Τον αλευρόμυλο για το άλεσμα σιτηρών, τη νεροτριβή για το πλύσιμο υφασμάτων και το μαντάνι για την τελική επεξεργασία των αργαλίσιων μάλλινων υφαντών.
Κεντρική ιδέα & κριτήρια σχεδιασμού
Το έργο αποσκοπούσε αφενός στην αποκατάσταση και ανάδειξη του νερόμυλου, με την πλήρη επαναλειτουργία και των τριών μηχανισμών του και αφετέρου στη δημιουργία ενός επισκέψιμου χώρου, για την παροχή πληροφοριών για τη λειτουργία των μύλων, την ιστορία και τη χρήση του συγκεκριμένου, προβάλλοντας παράλληλα και την οικολογική αξία του ποταμού του Αγ. Γερμανού.
Βασικός κανόνας του έργου της αποκατάστασης του κτιρίου και των μηχανισμών του, ήταν η εφαρμογή παραδοσιακών τεχνικών με την κατά το δυνατό, χρήση υλικών που ήδη υπήρχαν στο μύλο: πέτρα, ξύλο και σίδερο, ώστε να αποφευχθεί η μορφολογική αλλοίωση των χαρακτηριστικών του.
Ο σχεδιασμός των μηχανισμών αποτέλεσε το βασικότερο πρόβλημα της μελέτης, αφού δεν διασώζονταν παρά ελάχιστα ίχνη ή εξαρτήματά τους που θα καθιστούσαν ασφαλή τη σχεδιαστική αναπαράσταση τους. Το τελικό ζητούμενο της πλήρως λειτουργικής χρήσης δυσκόλεψε την τελική επιλογή των κατάλληλων ''μοντέλων'' και των κατασκευαστικών λεπτομερειών τους, λόγω και της απουσίας πλέον των ανθρώπων που κατέχουν τα μυστικά της κατασκευής και της σωστής λειτουργίας των μηχανισμών. Απαιτήθηκε συστηματική έρευνα, αποτύπωση και προσαρμογή των χαρακτηριστικών άλλων διασωθέντων μηχανισμών στα δεδομένα του νερόμυλου του Αγ. Γερμανού. Η αναζήτηση αυτή κάλυψε την ευρύτερη περιοχή της Φλώρινας όσον αφορά στους αλευρόμυλους και ορεινούς οικισμούς των Γρεβενών όσον αφορά στις νεροτριβές και τα μαντάνια. Αξιοποιήθηκε κάθε επιπλέον πληροφορία που προέκυπτε στην πορεία κατασκευής του έργου με συνεχή επικαιροποίηση των σχεδίων, όπως και οι οδηγίες και προτάσεις ενός παλιού τεχνίτη, μυλωνά και μπατατζή, του 93χρονου σήμερα μπάρμπα Νάσου (Θανάση Μίνου) από τη Φιλιππιάδα.
Περιγραφή κτιρίου
Το λιθόκτιστο, τραπεζοειδούς σχήματος και εμβαδού 100 m2 περίπου κτίσμα, καλύπτεται από τρίρριχτη στέγη με επικάλυψη από κεραμίδια βυζαντινού τύπου, με τρεις καμινάδες που αντιστοιχούν σε ισάριθμα μικρά τζάκια.
Χάρη σε παλαιότερες τμηματικές επισκευές, οι πέτρινοι τοίχοι του μύλου, το προεξέχον από δυο στρώσεις τοπικής σχιστόπλακας γείσο και τα ξύλινα κουφώματα σώζονταν σε σχετικά καλή κατάσταση, σε αντίθεση με το μεγαλύτερο τμήμα της στέγης, που είχε διαβρωθεί από τις εισροές νερών. Κάτω από το κατεστραμμένο δάπεδο σώζονταν μονάχα οι λιθόκτιστοι αύλακες απορροής των νερών που κινούν τους τρεις μηχανισμούς, όπως και η λιθόκτιστη κωνική γούρνα της νεροτριβής.
Η εξωτερική τοιχοποιία, μέσου πάχους 60 cm, είναι κατασκευασμένη από τοπικό γρανίτη με χρήση δυο τύπων κονιαμάτων. Ισχυρό ασβεστοκονίαμα στην εκτεθειμένη στην υγρασία βάση και κοινή λάσπη στα ψηλότερα και πιο προστατευμένα τμήματα.
Στη δυτική πλευρά διαμορφώνονται τα περισσότερα ανοίγματα. Τρεις εξώθυρες με πέτρινα τοξωτά υπέρθυρα, ισάριθμα ορθογώνια παράθυρα, καθώς και τρία τοξωτά, χαμηλότερα ανοίγματα για την έξοδο των νερών από τις αντίστοιχες θέσεις της νεροτριβής, του νερόμυλου και του μαντανιού.
Ψηλότερα, στην ανατολική πλευρά του μύλου, βρίσκεται o - επισκέψιμος πλέον - κόμβος υδροδότησης των μηχανισμών, όπου φθάνει το νερό από το ποτάμι κατευθυνόμενο κατ' επιλογή σε τέσσερις διακλαδώσεις αντίστοιχων μυλαύλακων. Η απόληξη των τριών μυλαύλακων καταλήγει σε ισάριθμους κεκλιμένους, μεταλλικούς σωλήνες (τα βαράρια) που οδηγούν το νερό υπό πίεση στους μηχανισμούς του μύλου. Ο τέταρτος μυλαύλακας οδηγεί το νερό στο μηχανισμό ενός άλλου αλευρόμυλου, που είναι σε επαφή με το κτίριο του μύλου και ο οποίος σήμερα βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Όταν δεν λειτουργούν οι μύλοι, το νερό καταλήγει σε άλλη έξοδο, απ' όπου επιστρέφει στο ποτάμι. Από το σύστημα υδροδότησης σώζονταν μερικώς μόνο τμήματα των λιθόκτιστων μυλαύλακων και μόνο το βαράρι του διπλανού μύλου.
Στο πλαίσιο του έργου, αποκαταστάθηκε και το λιθόστρωτο που περνάει μπροστά από τους δυο μύλους, που είχε καταστραφεί και επιχωθεί από φερτά υλικά, μόνιμα λασπωμένο από νερά.
Τεχνολογίες κατασκευής & επιλογή υλικών
Εκτός από το τσιμέντο που ενσωματώθηκε διακριτικά στις νέες λιθοδομές μέσα στο συνδετικό κονίαμα, έγινε επίσης χρήση ασβέστη και τοπικών, φυσικών υλικών παρόμοια με αυτά που είχαν χρησιμοποιήσει και οι αρχικοί τεχνίτες του μύλου: άμμος ποταμίσια, χώμα με πηλό, δασική ξυλεία για τη στέγη και τοπικός γρανίτης. Όπου κρίθηκε απαραίτητη η αντικατάστασή τους, εφαρμόστηκαν τύποι αρμολογημάτων παρόμοιοι με τους παλιούς.
Στην αποκατάσταση του δαπέδου χρησιμοποιήθηκε κεραμικό σταθεροποιημένο δάπεδο και μόνο γύρω από τη νεροτριβή κατασκευάστηκε λιθόστρωτο. Πριν από τη διάστρωση του δαπέδου, ''γεφυρώθηκαν'' οι τρεις αύλακες απορροής που διασχίζουν το κτίσμα με σιδηροδοκούς διατομής ''Η'' και σύμμικτα γαλβανιζέ χαλυβδόφυλλα, αντί ξύλινων δοκών κέδρου και σχιστόπλακων που χρησιμοποιούσαν σε παρόμοιες περιπτώσεις όπως στο γειτονικό μύλο. Η λύση αυτή επιλέχθηκε γιατί ο τοπικός κέδρος (άρκευθος) που αποτελεί το μοναδικό τοπικό είδος ξυλείας που θα άντεχε το υπερκείμενο βάρος σε συνθήκες αυξημένης υγρασίας, είναι πλέον προστατευόμενο είδος και δεν επιτρέπεται η κοπή του και επιπλέον, οι σχιστόπλακες αυτών των διαστάσεων είναι ιδιαίτερα δυσεύρετες στην περιοχή.
Στην επικάλυψη της ανακατασκευασμένης στέγης, ως καλυπτήρες χρησιμοποιήθηκαν τα παλιά χειροποίητα κεραμίδια και μόνο οι στρωτήρες είναι νέοι βυζαντινού τύπου.
Οι σιδηροκατασκευές των μηχανισμών, όπως τα βαράρια και τα σιφούνια, καθώς και τα άλλα μεταλλικά εξαρτήματα του αλευρόμυλου, όπως ο άξονας και η φτερωτή κατασκευάστηκαν σε μηχανουργείο στα Γιάννενα. Τα σφυρήλατα κιγκλιδώματα της σκάλας και του επισκέψιμου χώρου της υδροδότησης, καθώς και τα μεταλλικά εξαρτήματα του γερανού της μυλόπετρας κατασκευάστηκαν χειροποίητα σε καμίνι από σιδερά στη Φλώρινα.
Στα πατήματα της εξωτερικής σκάλας τοποθετήθηκαν ανεπεξέργαστα ξύλα - στρωτήρες σιδηροτροχιών σε δεύτερη χρήση.
Τα ξύλινα μέρη των μηχανισμών κατασκευάστηκαν από ξυλουργούς στα Γιάννενα και τον Άγιο Γερμανό και επιλέχθηκε ρόμπολο για τα τμήματα που διαβρέχονται (νεροτριβή και μαντάνι), καστανιά όπου απαιτούνται αυξημένες μηχανικές αντοχές (γερανός μυλόπετρας) και για τα υπόλοιπα έλατο, ξυλεία που παραδοσιακά χρησιμοποιούσαν στις ξυλοκατασκευές των νερόμυλων.
Οι οικοδομικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν από τοπικούς τεχνίτες, σκεπάδες και πετράδες με εμπειρία σε παραδοσιακές τεχνικές.
Καθώς ο προϋπολογισμός του έργου ήταν περιορισμένος αποφασίστηκε η χρήση παλαιών μυλόπετρων, η διαδικασία ανεύρεσης των οποίων αποδείχτηκε ιδιαίτερα δύσκολη και χρονοβόρα. Εξίσου δύσκολη και χρονοβόρα υπήρξε και η διαδικασία ρύθμισής τους, ώστε να παράγουν καλής ποιότητας, βρώσιμο αλεύρι.
Ο μύλος επιλέχθηκε να παραμείνει χωρίς ηλεκτροδότηση. Η εγκατάσταση "φωτοσωλήνων" στη στέγη του μύλου, βελτίωσε ικανοποιητικά τη στάθμη φωτός.
Στα στοιχεία πληροφόρησης (πινακίδες ενημέρωσης, επιγραφές κτλ.) χρησιμοποιήθηκαν σύγχρονα υλικά, ώστε η παρουσία τους να είναι σαφής και διακριτή.
Το έργο της "Αποκατάστασης και Ανάδειξης του Νερόμυλου του Αγ. Γερμανού Πρεσπών" κέρδισε Βραβείο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Πολιτιστική Κληρονομιά για το 2016 / Βραβεία Europa Nostra - τη μεγαλύτερη ευρωπαϊκή βράβευση στο χώρο της πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι 28 βραβευθέντες από 16 χώρες επιλέχθηκαν για το υποδειγματικό τους έργο στους τομείς της αποκατάστασης, έρευνας, μακροχρόνιας προσφοράς στον πολιτισμό καθώς και της εκπαίδευσης, κατάρτισης και ευαισθητοποίησης. Επιπλέον, το έργο συγκαταλέχθηκε στους 7 Grand Prix Νικητές, με χρηματική επιβράβευση.